Eschatologia

Po życiu, w którym powinny być przestrzegane reguły maat, następował moment śmierci i przejścia do nowego wymiaru. Egipskie koncepcje eschatologiczne ewoluowały przez tysiąclecia, znajdując swe odzwierciedlenie w tekstach religijnych. Nie tylko opisywały one zaświaty, lecz stanowiły często wręcz rodzaj przewodników ułatwiających poruszanie się po nich. Najstarsze utwory, tak zwane Teksty Piramid mówiły tylko o przeznaczeniu władców. Wykuto je na ścianach pomieszczeń w piramidach królów i królowych Starego Państwa (po raz pierwszy w piramidzie Unisa, ostatniego władcy 5. dynastii). Według Tekstów Piramid król po przeobrażeniu po śmierci w doskonały byt duchowy ach mógł swobodnie podróżować po świecie, opuszczając swój grobowiec i powracając doń. Zespół grobowy stanowił bowiem wieczną siedzibę, w której piramida była rodzajem sypialni, a świątynia grobowa pałacem władcy. Wciąż rządził on swymi ludźmi, którzy wznosili swe grobowce w pobliżu królewskiej piramidy, by służyć mu i korzystać z jego łask. Król, będąc bogiem, którego przeznaczeniem jest przebywanie wśród bogów, mógł udawać się do nieba, by połączyć się ze swymi boskimi towarzyszami i swymi przodkami, którzy objawiali się pod postacią gwiazd, przede wszystkim Nie Zachodzących (gwiazd okołobiegunowych), Oriona i Syriusza. Mógł także podążyć do orszaku Ra, by zająć miejsce w jego barce i współuczestniczyć w cyklu słonecznej podróży. Przebywając w Duat, król identyfikowany był jako Ozyrys, którego imię ma prawdopodobnie związek z pojęciem „widzenia” i koncepcją odzyskania zdolności życiowych dzięki światłu.

Pod koniec Starego Państwa rozpoczął się proces tzw. demokratyzacji religii. To, co pierwotnie było wyłączną prerogatywą faraonów, z czasem zaczęło być dostępne zwykłym śmiertelnikom. Nie tylko król, ale każdy zmarły mógł być określany jako Ozyrys. Zwykli ludzie zaczęli szukać swej własnej drogi w zaświaty, stopniowo niwelując początkowe uzależnienie od króla. W I Okresie Przejściowym i w Średnim Państwie przetworzone zaklęcia z Tekstów Piramid zapisywano na drewnianych trumnach (zwane są dlatego Tekstami Sarkofagów), stworzono także nowe utwory, opisujące niebezpieczną topografię zaświatów (Księga Dwóch Dróg). Proces ten zintensyfikował się w Nowym Państwie. Dalsza ewolucja tekstów religijnych doprowadziła do powstania Księgi Umarłych, zbioru luźno powiązanych tekstów traktujących o różnych aspektach życia po śmierci, podających formuły magiczne i określających materialne warunki bezpiecznego przejścia do życia wiecznego. Księga Umarłych była zapisywana na papirusach umieszczanych w pobliżu mumii, ale ilustracje jej poszczególnych rozdziałów (tzw. winiety) pojawiały się również w dekoracji grobowców [fot. 1]. 

Wywodząca się z Księgi Dwóch Dróg tradycja szczegółowego opisu niebezpieczeństw krainy podziemnej doprowadziła do powstania tak zwanych ksiąg zaświatowych, które pojawiły się w dekoracji grobowców królewskich w Dolinie Królów, a następnie na papirusach grobowych. Należą do nich przede wszystkim Amduat („O tym co jest w Zaświatach”) [fot. 2], Księga Jaskiń i Księga Bram. Opisują one niebezpieczną podróż słońca przez krainę podziemną. Podczas tej podróży na barkę słoneczną czyhają liczne zagrożenia, na czele z wrogiem Ra, wężem Apopisem. Jest on pokonywany codziennie i codziennie odradza się, co wyraża ciągłą walkę uporządkowanego świata przeciw siłom chaosu. Szczęśliwe przebywanie tej drogi w wiecznym cyklu jest nadzieją zmarłych, którzy mogą zostać ożywieni tylko dzięki obecności Ra. Aby jednak zmarły mógł w ogóle znaleźć się w towarzystwie boga słońca, musiał zdobyć „świadectwo moralności”, stawiając się przed Trybunałem Ozyrysa. Egipcjanie przykładali niezwykłą wagę do odpowiedniego przygotowania swego przejścia w zaświaty, stąd ogromna rola, jaką pełniły związane z tym bóstwa, przede wszystkim Ozyrys [fot. 3]. Nie tylko był on sędzią i władcą krainy umarłych, lecz także każdy zmarły był z nim do pewnego stopnia identyfikowany, co wyrażało się w określeniu „Ozyrys NN”. Sąd nad zmarłym dokonywany przez trybunał bogów pod przewodnictwem Ozyrysa był kluczowym wydarzeniem od którego zależał los człowieka. Jest to szczegółowo opisane w 125 rozdziale Księgi Umarłych, który jest częstym motywem ilustracyjnym na papirusach grobowych [fot. 4]. Sąd odbywany był w obecności Ozyrysa oraz 42 sędziów, w tak zwanej Sali Obu Prawd. Zmarły wprowadzany był przed trybunał przez Anubisa, patrona mumifikacji i opiekuna cmentarzy. Następnie kolejno wobec 42 sędziów deklarował, że nie popełnił konkretnego grzechu (tzw. spowiedź negatywna). Następnie sprawdzano jego prawdomówność poprzez ważenie jego serca (gr. psychostasis). To właśnie serce było według Egipcjan siedzibą intelektu i moralności. Na drugiej szali wagi umieszczano pióro strusie, symbolizujące maat. Ważenia dokonywał Anubis lub Horus, zaś Thot, bóg mądrości, zapisywał wynik. Jeżeli serce nie było ciężkie od grzechów i szale spoczywały w równowadze, zmarły zyskiwał prawo do życia wiecznego na Polu Jaru (Polu Trzcin); w przeciwnym wypadku był unicestwiany przez potwora Ammit („Pożeraczkę”), przedstawianego jako hybryda krokodyla, hipopotama i lwa.