Młodsza epoka kamienia (neolit) – najstarsi rolnicy (2 poł. VI tysl. – ok. 2300 p.n.e.)

 

Początki następnej epoki, określanej neolitem, wyznacza pojawienie się w środowisku społeczeństw zbieracko-łowieckch obcych grup ludności, o całkowicie odmiennym sposobie życia, opartym na gospodarce rolniczej. Idea neolityzacji – tak określa się zespół cech wyróżniających nowy typ społeczeństw – zrodziła się ok. 10 tysięcy lat temu w kilku rejonach Bliskiego Wschodu i południowej Azji. Rozprzestrzeniała się ona stopniowo, docierając także do odleglejszych części Europy. Niosła ze sobą zmiany gospodarcze, polegające na umiejętności wytwarzania żywności poprzez udomowienie dziko rosnących zbóż i innych roślin, a następnie ich uprawę oraz udomowienie i chów dzikich zwierząt. Gruntowne przemiany gospodarcze pociągnęły za sobą zmiany systemu organizacji społecznej i wierzeń, a ponadto wymusiły osiadły tryb życia. Pojawiło się wówczas wiele nowych rozwiązań z zakresu techniki budowlanej (trwalsze konstrukcje domostw i funkcjonalny podział ich wnętrza)  i gospodarstwa domowego. Zaczęto wyrabiać naczynia gliniane, używać nowych typów narzędzi z krzemienia i kamienia – siekier , toporów, dłut, sierpów, rozwinęło się tkactwo.

 

Pierwsi rolnicy dotarli na ziemie polskie w VI tysiącleciu p.n.e., poprzez Bramę Morawską, z centrów kulturowych położonych na południe od Karpat. Zasiedlili oni obszary żyznych gleb lessowych i czarnoziemych w Małopolsce, na Śląsku, Kujawach oraz na Ziemi Chełmińskiej i Pyrzyckiej. Do Wielkopolski przybyli niewiele później, najprawdopodobniej poprzez Kujawy i Śląsk. Znane są tu wprawdzie ślady licznych penetracji najstarszych grup rolników, jednak pozostałości bardziej stabilnego osadnictwa pochodzą dopiero z połowy V tysiąclecia p.n.e. W wyniku długotrwałego osadnictwa dochodziło do wzajemnych kontaktów i przenikania się świata rolników ze światem łowców-zbieraczy i stopniowego szerzenia się idei neolitycznej na coraz rozleglejsze obszary.

Na wystawie prezentujemy rekonstrukcję osady najstarszej ludności rolniczej z około 4500 p.n.e., składającej się z dwóch par domostw, usytuowanych w pobliżu doliny rzeki (na podstawie badań wykopaliskowych w Racocie , pow. Kościan).

W ciągu trzech tysięcy lat trwania neolitu zaszło wiele zmian kulturowych i cywilizacyjnych. Ludność zamieszkująca Wielkopolskę współtworzyła pierwszą lokalną, w skali Europy Północnej, neolityczną wspólnotę kulturową, obejmującą swym zasięgiem znaczny obszar Niżu Europejskiego – od Holandii po zachodnią Ukrainę i od południowej Skandynawii po Czechy. W neolicie była to strefa o podobnym przebiegu procesów kulturowych na skutek bliskich kontaktów międzyregionalnych. W rozwoju tym ważną rolę odgrywało zapotrzebowanie na surowce kamienne i krzemienne oraz bursztyn. Stale docierały tu także impulsy kulturowe zza Karpat, gdzie pod wpływem kultur bałkańskich rozkwitały ośrodki oparte m.in. na przetwórstwie metali kolorowych miedzi  i złota).

W wyniku wielokierunkowych oddziaływań i migracji ludności z sąsiednich ziem na terenie Wielkopolski rozwijały się kultury rolnicze, pasterskie i łowiecko-zbierackie, wykorzystujące wszystkie typy środowisk. Charakteryzowały się one odmiennymi formami organizacji społecznej i wierzeń, powiązanymi najczęściej z dominującym systemem gospodarczym. Uwidacznia się to poprzez różnice w charakterze i strukturze osadnictwa, obrządku pogrzebowym (pojawiły się wówczas monumentalne grobowce kamienne oraz w technologii i stylistyce ceramiki. Młodsza epoka kamienia, to także okres rozwoju techniki rolniczej (od wypaleniskowo-kopieniaczej do sprzężajnej) i zastosowania po raz pierwszy wozu jako środka transportu oraz początków metalurgii.

Wymiana towarów była zapewne sposobem kontaktowania się rolników z ludnością łowiecko-zbieracką. Za płody ziemi, narzędzia kamienne i naczynia rolnicy otrzymywali m.in. ozdoby wykonywane z kości, zębów i poroża dzikich zwierząt.