OBELISKI 

Nazwa 

Słowo obelisk określające w językach europejskich egipskie i egiptyzujące pomniki pochodzi od gr. οβελισκοç (obeliskos), „mały rożen”. Była to nazwa nadana egipskim monolitom przez greckich najemników w służbie faraonów w VI w. p.n.e. Odzwierciedla ona fascynacje niezwykłą formą obelisków, podobnie jak arab. nazwa ﺔﺂﺳﻤ misalla, czyli „duża igła”. Egipskim terminem określającym obelisk było techen. Etymologia tego słowa nie jest jasna; być może ma ono pewien związek z podobnie brzmiącym słowem oznaczającym skrzydło drzwi. Zgadzałoby się to z rolą obelisków jako symbolicznej bramy między niebem a ziemią. Ponieważ obeliski często występowały parami, ustawiane po obu stronach wejścia do świątyni, zazwyczaj w tekstach egipskich wzmiankowane były dwa obeliski – techenui. Hatszepsut, kobieta-faraon panująca w latach 1473-1458 p.n.e., tak chwaliła się w swej inskrypcji w świątyni w Karnaku (fot. 1): „Król (tj. Hatszepsut) osobiście wzniósł dwa wielkie obeliski dla swego ojca Amona-Ra przed główną salą kolumnową, obłożone elektronem w wielkiej ilości. Ich wierzchołki dotykają nieba i rozświetlają oba kraje niczym tarcza słońca. Nie uczyniono niczego podobnego od pradawnych czasów.”

Forma i materiał: 
Obelisk jest to monumentalny czworokątny słup kamienny, zwężający się ku górze, którego szczyt (piramidion) ma kształt ostrosłupa. Staroegipskie obeliski były monolitowe tj. wykonane z jednego bloku kamiennego. Materiałem, z którego wykonywano obeliski był zazwyczaj granit, ale znane są również przykłady użycia wapienia, kwarcytu i szarogłazu. Na powierzchniach ścian wykuwano zazwyczaj inskrypcje hieroglificzne zawierające tytulaturę (imiona i epitety) faraona i teksty dedykujące obeliski bogom. Piramidiony były często dekorowane przedstawieniami symboli solarnych (np. uskrzydlonych skarabeuszy) lub króla protegowanego przez bóstwo (fot. 2). Związki obelisków z kultem słonecznym były dodatkowo podkreślone przez szczególną formę dekoracji: piramidiony lub całe górne partie obelisków mogły być obłożone miedzianą, elektronową (tj. ze stopu srebra i złota) lub złotą blachą, odbijając promienie słońca.

Powstawanie, transport i ustawianie: 
„Technologia produkcji” wielkich obelisków wykuwanych z granitu lub kwarcytu została odtworzona w oparciu o teksty, ślady na zachowanych zabytkach, odnalezione narzędzia, a przede wszystkim niedokończone obeliski spoczywające do dzisiaj w kamieniołomach Asuanu. Skałę kruszono przy użyciu bazaltowych młotów, wykuwając wokół planowanego monolitu rów, a następnie częściowo podcinając kamień od spodu. 

Następnie drewnianymi lewarami podważano obelisk, odspajając go od podłoża. Dopiero w okresie grecko-rzymskim zaczęto wydobywać bloki skalne wykuwając wąskie otwory, w które wbijano metalowe kliny. 

Jak wskazuje przykład obelisku Seti I zachowanego w Gebel Gulab, monolity dekorowano niekiedy już w kamieniołomie, a nawet wykuwano inskrypcje na trzech dostępnych ścianach jeszcze przed „odcięciem” obelisku. 

Do miejsca przeznaczenia (np. z Asuanu do Teb) przewożono obeliski drogą wodną, na specjalnie skonstruowanych barkach transportowych ciągniętych przez cały zespół statków. Przedstawienie takiej flotylli zachowało się w świątyni królowej Hatszepsut w Deir el-Bahari (fot. 3). 

Między kamieniołomem a portem, a następnie po rozładunku w miejscu przeznaczenia, obeliski transportowano na saniach, ciągniętych przez brygady robotników po specjalnych drogach (fot. 4). 

Umieszczano je przed pylonami świątyń, wciągając po nasypach (rampach) o niewielkim nachyleniu lub podważając stopniowo jeden koniec kamienia tak, by podstawa obelisku znalazła się na specjalnie przygotowanej bazie, a następnie stawiano do pionu przy pomocy lin (fot. 5).

Symbolika: 

Obeliski były związane z kultem solarnym, wyobrażając promienie słońca „zaklęte” w kamień. Wyznaczały zarazem symboliczną oś świata, będąc kosmicznym „łącznikiem” między ziemią a niebem i słonecznym bogiem Ra. Dedykowane przez władców, uosabiały rolę faraona jako pośrednika między ludzkością a światem boskim. 

W takiej funkcji wznosiły się przed wejściami do świątyń (pylonami), ustawiane zazwyczaj parami symetrycznie względem osi bramy. Pokryte złotą blachą szczyty obelisków błyszczały w promieniach słońca, symbolizując życiodajną siłę Ra. 

W okresie Starego Państwa obeliski ustawiano parami po dwu stronach wejścia do grobowca lub przed ślepymi wrotami – symbolicznym przejściem między krainą umarłych a światem żywych (fot. 6), (fot. 7). Wiązało się to z faktem, że obeliski nawiązywały zarazem do idei benben, mitycznego prapagórka czyli pierwszej ziemi, która na początku świata wyłoniła się z praoceanu i na której objawił się po raz pierwszy słoneczny bóg-stwórca Atum (Atum-Ra). 

W świątyni w Heliopolis znajdował się kamień benben (być może meteoryt o charakterystycznym kształcie), upamiętniający to wydarzenie. Także piramidy i obeliski symbolizowały prapagórek, a ich szczyty (piramidiony) nazywano benbenet. Zmarły, odradzając się do nowego życia, nie tylko powtarzał niejako swoje narodziny, ale również identyfikował się z prabogiem stwarzającym świat i włączał się w cykl podróży wiecznie odradzającego się słońca.