11.04 – 18.05 2014 r.

Autorzy wystawy: PhDr. Dárius Gašaj, Mgr. Ján Rakoš (Východoslovenské muzeum Košice)

Komisarze wystawy w MAP: Piotr Pawlak, Magdalena Poklewska-Koziełł

Zdjęcia: Jan Gancarski (Muzeum Podkarpackie w Krośnie), Robert Kubit

Wystawa „Klejnoty archeologiczne Muzeum Wschodniosłowackiego w Koszycach” przygotowana została przez Muzeum Wschodniosłowackie w Koszycach we współpracy z Muzeum Podkarpackim w Krośnie i prezentowana była następnie w Muzeum Archeologicznym w Krakowie, w Muzeum Okręgowym w Tarnowie, a ostatnio w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Tytułowe „klejnoty” to najcenniejsze zabytki archeologiczne ze zbiorów koszyckiego Muzeum, istniejącego już ponad 140 lat. Jego początki wiążą się z założeniem w 1872 r. Górnowęgierskiego Towarzystwa Muzealnego, a zwłaszcza działalnością trzech jego przedstawicieli: braci Vojtecha i Františka Klimkovicsów oraz Victora Myskovszkego, którzy już w końcu 1872 r. skierowali do mieszkańców Koszyc apel z intencją założenia muzeum i rozpoczęcia gromadzenia zbiorów. Za główny cel Towarzystwo postawiło sobie ocalenie, ochronę i eksponowanie przedmiotów świadczących o przeszłości Górnych Węgier.

Zbiory muzealne szybko się powiększały, początkowo głównie dzięki ofiarodawcom przekazującym eksponaty: antyki (w tym zabytki archeologiczne), monety, książki, archiwalia, dzieła sztuki i zbiory przyrodnicze. Pierwszym zapisanym w księdze darów zabytkiem archeologicznym był brązowy miecz z Buzic, odkryty w 1858 r. i podarowany przez Šebastiána Pongrácza. Wśród ofiarodawców byli honorowi członkowie i założyciele Towarzystwa, mieszkańcy Koszyc, kupcy i właściciele ziemscy, którzy w XIX w. poszukiwali i zbierali przedmioty świadczące o przeszłości tamtych ziem, ale nie tylko. Właściciel ziemski Jozef Csoma podarował bowiem Towarzystwu kolekcję eksponatów egipskich, przywiezioną z Nubii oraz wiele eksponatów antycznych – greckich i rzymskich, z których do dziś w zbiorach muzeum znajdują się brązowe klamry, terra sigillata, lampki oliwne i płytki ceramiczne, które można zobaczyć na wystawie. W 1 poł. XX w. zbiory archeologiczne muzeum stale powiększały się o przedmioty pochodzące z wykopalisk.  Burzliwe czasy obu wojen światowych spowodowały jednak, że część zbiorów uległa rozproszeniu, a część zaginęła. Po II wojnie światowej w muzeum powstały działy etnograficzny, archeologiczny i historyczny oraz przyrodniczy. Pierwszym profesjonalnym archeologiem i kustoszem zbiorów był PhDr. Ján Pástor, który prowadził badania wielu stanowisk: osady i cmentarzyska z epoki brązu w Nižnej Myšli, awarskiego cmentarzyska w Barcy koło Koszyc, słowiańskiego kurhanu w Král’ovskim Chlmcu, starowęgierskiego cmentarzyska w Čiernej nad Tisou, cmentarzysk popielnicowych w Haniskach i Seni, osady z epo­ki brązu i wczesnośredniowiecznego cmentarzy­ska w Somotorze, cmentarzyska z wczesnej epoki brązu w Valalikach-Koštanach, Všechsvätých i Buzicach, osad z epoki kamienia i z okresu rzymskiego w Blažicach, Bohdanovcach i Ruskovie, awarskich cmentarzysk w Valalikach-Všechsvätých i w Kechnecy, cmentarzyska z wczesnej epo­ki brązu w Boršy, Koszycach  i Čani. Materiały z tych badań oraz cały szereg innych cennych znalezisk archeologicznych z okresu jego działalności włą­czono do zbiorów muzeum.

Od 1976 r.  kustoszem zbiorów prehistorycz­nych, a następnie także średniowiecznych mu­zeum jest autor wystawy „Klejnoty…” –  PhDr. Dárius Gašaj. Prowadził on badania neolitycznych osad w Vel’kých Trakanach  i Egrešu, osady obronnej z epoki brązu w Rozhanovciach i Nižnej Myšli, cmentarzyska z okresu lateńskiego w Valalikach-Košt’anach, a także w wielu obiektach na terenie Koszyc (m.in. w Baszcie Kata i  Młyńskim Bastionie). Współpracował z Instytutem Archeologii Słowackiej Akademii Nauk i zorganizował wiele cieszących się zainteresowaniem zwiedzających wystaw.

Prezentowane na wystawie „klejnoty archeologiczne” datowane są na okres od epoki kamienia (6-5 tysiąclecie p.n.e.), czyli od momentu osiedlenia się w tym rejonie pierwszych rolników, aż po czasy nowożytne (XVII w.), kiedy Koszyce były jednym z najważniejszych miast Królestwa Węgierskiego.

Jednym z najstarszych eksponatów jest gliniany model pieca służącego do przygotowywania potraw – znalezisko bardzo rzadkie, datowane na 6.- 5. tysiąclecie p.n.e. Wśród znalezisk z początków epoki brązu (koniec 3. tysiąclecia p.n.e.) uwagę zwracają naszyjniki z glinianych, perłowych i fajansowych paciorków oraz muszli. Z osady obronnej w Barcy (ok. 1500 p.n.e.) pochodzą naczynia gliniane o niezwykłych kształtach i zdobieniach. Plastykę figuralną epoki brązu można podziwiać oglądając na wystawie gliniane figurki antropo- i zoomorficzne. Ze środkowej i młodszej fazy epoki brązu pochodzą liczne znaleziska przedmiotów wykonanych z brązu: broni, narzędzi i ozdób, stanowiących wyposażenie grobowe bądź skarby ukryte w ziemi. U schyłku epoki brązu teren Niziny Wschodniosłowackiej zamieszkiwała ludność kultury Gáva, produkującej m.in. naczynia o płatkowato ukształtowanych krawędziach.  Początki kolejnej epoki we wschodniej Słowacji w znaleziskach archeologicznych łączą się z nowym metalem – żelazem, z którego wykonywano m.in. małe noże czy biżuterię, a później także broń i narzędzia rolnicze. W III w. p.n.e. na tym terenie pojawili się Celtowie, o czym świadczą ich cmentarzyska i groby, wyposażone w rytualnie zniszczone uzbrojenie i ceramikę produkowaną już nie ręcznie, a na kole garncarskim. Prócz tego w grobach znajdowano także noże, nożyce, zapinki z brązu i żelaza, bransolety na nogi i ozdobne pasy. W tym czasie z południowego wschodu napłynęli na te tereny Dakowie, z kolei na początku nowej ery na teren Słowacji zaczęła docierać ludność z poszerzającego swoje terytorium cesarstwa rzymskiego. Pod koniec I i na początku II w. n.e. z północy do wschodniej Słowacji przybył lud germańskiego pochodzenia, identyfikowany z kulturą przeworską, który wyparł ludność celtycko-dacką. Do typowych elementów kultury przeworskiej należała broń i ceramika. Prócz wyrobów miejscowych w znaleziskach archeologicznych tego okresu pojawiają się importy – luksusowa ceramika terra sigillata z Nadrenii, szkło i biżuteria, np. emaliowana zapinka prezentowana na wystawie. W początku V w. n.e. rozpoczęły się wielkie migracje. Do Kotliny Koszyckiej przybyły plemiona wschodniogermańskie, z którymi łączyć można niektóre znaleziska z grobów szkieletowych, np. srebrne zapinki czy dzban z polerowanym ornamentem. Ponadto z tego okresu pochodzą kościane grzebienie z półokrągłym uchwytem, pozłacana klamra i lusterko z wyposażenia grobu. W VI w. na terenach tych bytowała ludność pochodzenia słowiańskiego, przez pewien czas sąsiadując z koczowniczymi Awarami, których szkieletowe pochówki wyposażane były niezwykle bogato: jeźdźców chowano wraz z końmi, bronią i oporządzeniem jeździeckim, a kobiety z ozdobami. Ciekawym, już znacznie późniejszym,  znaleziskiem są dwa XVII-wieczne dzbany na wino z gospody w Levočký dom, które odkryto przy budowie schronu przeciwlotniczego w 1943 r.

Zabytki, które można oglądać na wystawie są przedmiotami nie tylko o wielkiej wartości naukowej i edukacyjnej, ale także o niezwykłych walorach artystycznych. Kunszt, z jakim wiele z nich wykonano, świadczy o wysokim poziomie cywilizacyjnym ich twórców. Ekspozycja kolekcji „klejnotów archeologicznych” ze zbiorów Muzeum Wschodniosłowackiego w Koszycach to niepowtarzalna okazja do poznania odległych i nieco bliższych dziejów Słowacji.

Tekst na podstawie: D. Gašaj, Klejnoty archeologiczne Muzeum Wschodniosłowackiego w Koszycach. Katalog wystawy, Krosno 2013.