Ostrów Tumski w Poznaniu był we wczesnym średniowieczu oblaną wodami Warty wyspą, na której wznosił się gród, przebudowany przez Piastów około połowy X w. w wieloczłonowy zespół osadniczy. Jego korzystne pod względem obronnym położenie podnosił przebieg dróg wodnych, które stanowiły swoiste arterie komunikacyjne, pozwalające docierać poprzez Odrę na Pomorze, zaś w kierunku przeciwnym – do Czech. Brody na Warcie i Cybinie umożliwiły w czasach piastowskich wytyczenie drogi lądowej, wiodącej z zachodu Europy do centrum państwa. W miejscu tym krzyżowały się dalekosiężne szlaki handlowe, łączące Wielkopolskę z terenami ościennymi.

Najwcześniejsze zapiski źródłowe odnoszące się do poznańskiego grodu nie zawierają wiadomości o jego formie i zabudowie. Jedynie Anonim tzw. Gall doniósł w swej kronice o zniszczeniu kościoła katedralnego przez wojska księcia czeskiego Brzetysława w końcu lat 30. XI w. Wzmiankę o kaplicy grodowej ufundowanej przez księżną Dobrawę znajdujemy dopiero w XIII-wiecznej kronice polsko-śląskiej. Dla określenia tego miejsca używano później nazwy Summum Posnaniense, jako do wyniesionego terenu, na którym znajdował się zamek książęcy odbudowany przez Przemysła I w 1249 r.

Wiedzę o grodzie w Poznaniu zawdzięczamy przede wszystkim badaniom archeologicznym. Rozpoczęte w 1938 r. przez Instytut Prehistoryczny Uniwersytetu Poznańskiego i kontynuowane po 2. wojnie światowej przez Kierownictwo Badań nad Początkami Państwa Polskiego i inne instytucje badania te przyniosły istotne informacje o jego strukturze, fazach rozbudowy i kulturze mieszkańców. Dostarczyły także bogatych znalezisk, wskazujących na szczególną rangę grodu w państwie pierwszych Piastów. Prezentowana wystawa obrazuje jedynie część ich efektów, obejmującą rezultaty prowadzonych aktualnie prac wykopaliskowych.

W 1999 r. Instytut Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu podjął poszukiwania rezydencji władcy, która według dotychczasowej wiedzy o strukturze grodu poznańskiego winna znajdować się w okolicy gotyckiego kościoła Najświętszej Panny Marii. Prace wykopaliskowe wniosły nowe dane do dziejów osadnictwa na Ostrowie Tumskim. Od północnej strony kościoła odkryto fragment drewniano-ziemnych konstrukcji wału obronnego, który zamykał niewielki gród o średnicy wnętrza około 40 m, ulokowany na wyniesieniu w zachodniej partii północnej części wyspy. Swym zasięgiem obejmował przestrzeń od dzisiejszej ulicy przy placu katedralnym do budynku Psałterii i od ogrodu posesji Ostrów Tumski 10 po ul. Ostrów Tumski. Zaczęto go budować zapewne od schyłku IX w. i użytkowano w 1 połowie X w. – w jego obrębie odkryto pozostałości dwóch budynków mieszkalnych, zbudowanych z drewna ściętego w końcu IX wieku. W narożniku jednego z nich zachował się drewniany pojemnik z zapasami ziaren prosa, pszenicy, żyta i jęczmienia

Około połowy X wieku gród został znacznie rozbudowany. Wydzielono w nim część książęcą, w której wzniesiono kamienną rezydencję władcy. Był to prostokątny budynek o wymiarach 27,25 m x 11,90/11,70 m na poziomie fundamentów, założony na osi północ – południe. Ściany obwodowe, grubości 1,30 m, zostały zbudowane z kamiennych płytek spajanych gipsem i pokryte z obu stron gipsowym tynkiem. Niewielkie fragmenty fundamentów zachowanych przy zachodniej ścianie wskazują, że w budynku wydzielono trzy pomieszczenia. Do największego z nich, o powierzchni nieco ponad 67 m2, przylegały od południa i północy symetryczne sale o powierzchni 51 m2. Komunikację między pomieszczeniami zapewniały przejścia umieszczone w ścianach działowych przy zachodniej ścianie budynku. Do jego wnętrza prowadziła wysunięta o 2 m przed bryłę palatium partia o powierzchni 4,84 m2, z wejściem o szerokości 2,20 m, umieszczona przy jego południowo- wschodnim narożniku. Relikt przewróconej ściany północnej, pozwalający szacować wysokość palatium na ponad 10 m, stanowi wskazówkę, że była to budowla piętrowa z klatką schodową umieszczoną w ryzalicie, której powierzchnia użytkowa osiągała 175 m2 na każdej kondygnacji. Teren wokół palatium został wyłożony warstwą kamieni zalanych zaprawą gipsową. Siedziba książęca, na co wskazuje analiza dendrochronologiczna zachowanej belki progowej w jej wejściu (drzewo ścięte po 941 r.), została zbudowana wkrótce po połowie X w.

Przy rezydencji książęcej ulokowana była kaplica, o czym świadczą elementy wystroju wnętrza, choć jej relikty nie zostały jeszcze odkryte. Na północ od prezbiterium kościoła NMP znaleziono ponad 190 kostek mozaikowych, w tym jednej kostki tkwiącej jeszcze w niewielkim kawałku tynku. Są to niewielkie sześciany z przeźroczystego szkła zdobione złotą folią, pojedyncze także ze szkła koloru czarnego, ciemnozielonego i czerwonego. Te szklane kostki były pierwotnie wkomponowane w dekorację ścienną, która mogła zdobić absydę kaplicy grodowej. Jest wielce prawdopodobne, że mozaikę ufundował Bolesław Chrobry, którego córka została wydana za mąż za księcia kijowskiego – Światopełka, bowiem w tym czasie wnętrza cerkwi Rusi Kijowskiej były ozdabiane mozaikowymi kompozycjami, które wykonywali mistrzowie sprowadzani z Bizancjum.

W pobliżu wejścia do palatium wydobyto fragmenty tynków, z których kilka nosi ślady dekoracji malarskiej. Użyto w niej typowych dla malarstwa ściennego pigmentów – bieli wapiennej, czerwieni żelazowej i błękitu. Taki wystrój świątyni wskazuje na jej rangę i wysoką pozycję społeczną fundatora.

W tym samym miejscu zachowało się dziesięć cząstek kościanych płytek, które stanowiły okładziny drewnianej skrzyneczki – relikwiarza. Ozdobiono je charakterystycznym motywem plecionki z podwójnych falistych wstęg akcentowanych w środku punktowanym kółkiem i wzorem koncentrycznych kółek z punktowanym środkiem, wydobytym z punktowanego tła ograniczonego prostymi liniami biegnącymi wzdłuż krawędzi. Podobnie dekorowane, zachowane do dziś niewielkie schowki na relikwie były wytworami rzemiosła artystycznego w 2 połowie X – XI w. Jest wielce prawdopodobne, że relikwiarz dla poznańskiej kaplicy grodowej został sporządzony w jednym z warsztatów nadreńskich.

Przy rezydencji księcia działały pracownie dworskie. Najważniejszą z nich – złotniczą – odkryto bezpośrednio przy zachodniej ścianie palatium. Mieściła się w drewnianym, prostokątnym budynku o powierzchni około 15 m2. W spalonym jej wnętrzu zachowały się tygle odlewnicze, pocięte i stopione ozdoby ze złota, złote folie, granulki, filigrany i nity, oraz paciorki i oczka z kamieni ozdobnych i szkła. W pracowni pod bezpośrednim nadzorem władcy sporządzano ozdoby i zbytkowne przedmioty ze złota i drogich kamieni dla jego rodziny, zapewne też sprzęty liturgiczne dla poznańskich świątyń.

W książęcej części grodu koncentrowała się wysokiej klasy miejscowa wytwórczość ceramiczna, włókiennicza, rogownicza, być może też trudniono się przetwarzaniem szkła. Docierały tu także przedmioty sprowadzane z południa (wyroby grafitowe, kamienie ozdobne) i wschodu (kostki mozaikowe, łupek wołyński, szkliwione grzechotki) w ramach wymiany handlowej, poświadczonej znaleziskami monet.

Pod koniec X w. gród został ponownie powiększony o jeszcze jeden człon, otoczony potężnymi wałami drewniano-kamienno-ziemnymi, których przebieg wyznacza dzisiejsza ul. ks. Ignacego Posadzego. Imponujące rozmiarami konstrukcje odsłonięto podczas badań ratowniczych PKZ Sp. z o.o. w Poznaniu i Instytutu Prahistorii UAM, prowadzonych pod kierunkiem Piotra Wawrzyniaka. Potężne wały grodu odstraszyły w 1005 r. wojska Henryka II od jego zdobywania, zabezpieczając również mieszkańców przed następstwami powodzi.

Gród stanowił także centrum życia intelektualnego. Działała w nim szkoła katedralna, w której uczono się sztuki pisania na powoskowanych tabliczkach. Pisano na nich metalowymi i kościanymi rylcami, których kilka znaleziono przy kościele NMP. W jego pobliżu funkcjonowała w średniowieczu szkoła katedralna.

Gród poznański był siedzibą książęcą przez trzy stulecia. Po lokacji miasta na lewym brzegu Warty stał się własnością biskupstwa poznańskiego, które zaczęło wprowadzać zmiany w jego zabudowie. Palatium zostało rozebrane, przebudowano dawną kaplicę grodową, stawiając przy niej kanonie. W połowie XV wieku wzniesiono gotycki kościół NMP, wokół którego założono cmentarz. Kolejną akcję budowlaną na przełomie XV i XVI wieku zainicjował biskup Jan Lubrański, otaczając biskupie miasteczko ceglanym murem. Odkryte w kilku miejscach jego fundamenty świadczą, że mur postawiono na koronie dawnego wału piastowskiego grodu.