Wystawa w syntetycznej formie prezentuje dzieje opactwa cysterskiego w Łeknie poprzez pryzmat wybranych źródeł historycznych i zabytków kultury materialnej, które zostały pozyskane w trakcie interdyscyplinarnych badań wykopaliskowych prowadzonych tam od 1982 roku. Dla uplastycznienia niemych źródeł kultury materialnej i zobrazowania charakteru życia w klasztorze staraliśmy się zamieścić przedstawienia ikonograficzne prezentujące modły i różne prace prowadzone przez cystersów, a także widoki niektórych pomieszczeń klasztornych opactw, których czas nie tak mocno doświadczył jak klasztor w Łeknie.

Mamy nadzieję, że prezentowana wystawa choć w części pozwoliła przybliżyć charakter oraz pierwotny majestat najstarszego na ziemiach polskich opactwa cysterskiego, a „zaginiony klasztor”, w wyniku pracy archeologów, po wiekach zapomnienia, na nowo ukazał swą dawną świetność i przynależne mu miejsce na mapie monastycznej Polski i Europy. 

Łekno to dziś niewielka miejscowość położona nad Jeziorem Łekneńskim, w północno-wschodniej części Wielkopolski, na Pałukach, ok. 9 km na północ od Wągrowca. Od wczesnego średniowiecza stanowiła ona jeden z najważniejszych ośrodków osadniczych i monastycznych na mapie kulturowej Polski i Europy. W źródłach pisanych po raz pierwszy pojawiła się w bulli Innocentego II z 1136 roku. Następne zachowane informacje źródłowe dotyczą już fundowanego tam w poł. XII wieku klasztoru cystersów.

Upływ czasu i różne koleje losu spowodowały jednak, że dostojny ongiś, malowniczo położony wśród łekneńskich pól i wód klasztor, zniknął z powierzchni, ukrywając swe pozostałości w ziemi i dopiero w trakcie interdyscyplinarnych prac wykopaliskowych, prowadzonych przez Ekspedycję Archeologiczną „Łekno”, działającą w Instytucie Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, przy współpracy naukowców różnych specjalności z UAM i Muzeum Archeologicznego w Poznaniu, zaczął odkrywać swe tajemnice i na nowo ukazywać swe dawne piękno i potęgę.

Klasztor pw. NMP i św. Piotra w Łeknie lokowano przy lewym, zachodnim brzegu Jeziora Łekneńskiego, na „półwyspie”, na przeciwko dzisiejszej wsi Łekno, ok. 1 km na północ od wsi Tarnowo Pałuckie i ok. 9 km na północny – wschód od Wągrowca. Został on usytuowany na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu (stanowisko archeologiczne nr Ł3), w pobliżu ważnego szlaku handlowego wiodącego z Gniezna przez Nakło na Pomorze.

 Proces związany z powołaniem do życia opactwa w Łeknie rozpoczął się już w latach czterdziestych XII wieku (może ok. 1143 (?) lub 1145 r.(?)). Cystersi pojawili się w Łeknie ok. 1150 roku. Proces fundacji zaś zakończył się w roku 1153 wystawieniem dokumentu fundacyjnego, który był potwierdzeniem (zatwierdzeniem) fundacji i uposażenia istniejącego już klasztoru, a jednocześnie aktem, w którym arcybiskup gnieźnieński Jan uwierzytelnił swą wcześniejszą zgodę na powstanie tej placówki. Na uroczystym zjeździe, w obecności wielu duchownych i świeckich dostojników tego czasu doszło do poświęcenia (konsekracji) kościoła i prawnego erygowania nowego opactwa

Dokument fundacyjny wystawiony dla cystersów łekneńskich jest jednym z najciekawszych zabytków kultury wczesnośredniowiecznej, jakie zachowały się na ziemiach polskich. Jego nadawcą był Zbylut z rodu Pałuków – fundator klasztoru. Dokument ten jak i jego kopia naśladowcza zostały zaopatrzone w pieczęć arcybiskupa poznańskiego Jana. Pieczęć ta jest uważana za najstarszą pieczęć biskupią z terenu naszych ziem.

Zakonnicy cysterscy, którzy zasiedlili nowe opactwo w Łeknie przybyli z Altenbergu pod Kolonią. Łekno było więc bezpośrednią filią Altenbergu, a pośrednią opactwa w Morimond. Jego linia filiacyjna przedstawiała się następująco: Cîteaux -> Morimond -> Altenberg -> Łekno. Klasztor łekneński był zaś macierzą dla klasztorów w Lądzie i Obrze. Miał też obsadzić swymi zakonnikami przygotowywaną przez Chrystiana biskupa Prus fundację w Prusach, które od ok. 1205 roku były miejscem misji chrystianizacyjnej prowadzonej m.in. przez cystersów łekneńskich. Fundacja bpa Chrystiana nie doszła do skutku. 

Od fundacji do końca XIV wieku klasztor łekneński stał się właścicielem ok. 58 wsi (całych i części). Czerpał też znaczące dochody z dziesięcin z ok. 49 wsi, z których w wyniku różnych transakcji pod koniec XIV wieku pozostało im ok. 32, w tym aż 22 wsie wchodziły w skład jego uposażenia ziemskiego. Jego włości były zlokalizowane w dwóch kluczach. Pierwszy i najważniejszy, a jednocześnie najrozleglejszy to klucz łekneńsko-wągrowiecki. Kształtował się on od II poł. XII do końca XIV wieku. Drugi kompleks był zlokalizowany na Pomorzu Gdańskim w okolicach Połęczyna. Niewielkie dobra cystersi łekneńscy posiadali również na tym obszarze w okolicach Smolna koło Pucka, nad zatoką Pucką.

Donatorami klasztoru łekneńskiego byli książęta, możni i duchowni. Spośród książąt dobra ziemskie na rzecz klasztoru przekazali m.in. książę Bolesław Kędzierzawy, książę Władysław Odonic, Świętopełk książę pomorski, książę Przemysł I z bratem Bolesławem i matką Jadwigą, książę pomorski Sambor, książę Władysław Łokietek, król Wacław II i król Kazimierz Wielki.

Wśród wielu przywilejów, które posiadali cystersi łekneńscy, bardzo ważnym było nadanie im w 1370 roku prawa do lokacji miasta na prawie magdeburskim w Tarnowie Pałuckim. Osada ta jednak nigdy nie rozwinęła się w ośrodek miejski. Ich miastem był później (od 1451 roku) Wągrowiec.

Gospodarka cystersów łekneńskich, a następnie cystersów wągrowieckich, opierała się przede wszystkim na rolnictwie i hodowli. Uprawiano m.in. owies, żyto, pszenicę, jęczmień, proso, konopie i inne. W czasie badań wykopaliskowych pozyskano szczątki kostne następujących gatunków zwierząt: bydło, świnie, konie, kury, kaczki, kapłony oraz owce i kozy. Wśród materiałów archeozoologicznych należących do zwierząt dzikich zarejestrowano m.in. szczątki: zajęcy, lisów, dzików, jeleni, łosia, saren oraz niedźwiedzia (3 osobniki). Zarejestrowano też szczątki psów, kotów, tchórza itd. Pozyskano również bardzo wiele szczątków kostnych ryb, w tym największy na Niżu Europejskim zbiór szczątków śledzia bałtyckiego.

Ważną rolę w gospodarce cysterskiej odgrywało też rzemiosło. W Łeknie istniały warsztaty murarskie (przede wszystkim w czasie budów), garbarskie, rymarskie, ciesielskie, stolarskie. Na podstawie znalezisk buł żużlowych (po wytopie żelaza) i pieców do wytopu brązu na stanowisku nr Ł3, wiemy o istnieniu w klasztorze dobrze rozwiniętej działalności metalurgicznej i kowalstwa. Wytapiano tam też szkło (?) i przetapiano srebro. Oceniając potencjał ekonomiczny klasztoru łekneńskiego około II poł. XIV wieku jednoznacznie stwierdzić możemy, że było to jedno z najbogatszych opactw cysterskich na ziemiach polskich.

Jednym z ostatnich opatów łekieńskich był opat Herman, którego doczesne szczątki odkryto w trakcie badań wykopaliskowych w prezbiterium kościoła. Jak podaje kronika wągrowiecka miał on być kapelanem króla Kazimierza Wielkiego. Jemu to też przypisuje się rozbudowę opactwa, m.in. budowę „domu opackiego” itp.

Opactwo w Łeknie funkcjonowało tylko do przełomu XIV/XV wieku. Decyzją opata Tylmana, ostatniego opata łekneńskiego, przeniesiono je z Łekna do Wągrowca. Za datę początkową tego procesu przyjmuje się lata 1392-1396. Owa zmiana miejsca lokalizacji opactwa była spowodowana problemami inżynieryjno-technicznymi związanymi ze statecznością kościoła klasztornego, który w wyniku osiadania fundamentów podlegał stopniowej destrukcji. Proces przenoszenia opactwa trwał ok. 100 lat – do 1493 roku. W wyniku tego klasztor w Łeknie stopniowo schodził do rangi „dawnego opactwa”, zwanego od ok. XV-XVI w.Klasztorkiem, a później stał się folwarkiem (grangią) opactwa wągrowieckiego.

Po translokalizacji na miejscu dawnego opactwa utworzono (kontynuowano dawne miejsce pochówków przy klasztorze) cmentarz, dla którego pobudowano kaplicę cmentarną, a teren wcielono do parafii w pw. św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim, będącej pod patronatem cystersów wągrowieckich. Cmentarz naKlasztorku przestał być użytkowany prawdopodobnie już w XVI wieku, albowiem w początkach XVII wieku kaplica cmentarna była w ruinie.