W wyniku badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych w łekneńskim kompleksie osadniczym¹ odsłonięto kilka sakralnych obiektów architektonicznych.

       Kościoły w tym kompleksie powstawały w okresie od ok. przełomu X/XI lub pocz. XI do I poł. XV wieku. W układzie chronologicznym na stanowiskach Ł3, T22, Ł1 i Ł19 od wczesnego średniowiecza funkcjonowało łącznie 9 kościołów, tzn.: od przełomu X/XI lub pocz. XI do poł. XII funkcjonował jeden kościół (rotunda), od poł. XII do I poł. XIII wieku – jeden (kościół klasztorny cystersów – oratorium faza A1), od ok. I poł. XIII do ostatniej ćwierci XIV- pocz. XV wieku – trzy (kościół klasztorny cystersów – faza A2 i A2-2, kościół Tarnowo I, kościół Łekno wieś I), od ostatniej ćwierci XIV do ok. poł. XV wieku – trzy (Tarnowo II, Łekno wieś I, Łekno Klasztorek – kaplica cmentarna), od ok. poł. XV do pocz. XVI wieku – cztery (Tarnowo II, Łekno wieś II, Łekno osada „Prawo Polskie”, Łekno Klasztorek – kaplica cmentarna), od ok. pocz. XVII do 1828 roku – trzy (Tarnowo II, Łekno wieś II, Łekno osada „Prawo Polskie”), od 1828 do czasów współczesnych – dwa (Tarnowo II, Łekno wieś II).

       Najstarszym obiektem architektonicznym w tym mikroregionie jest romańska rotunda pw. św. Piotra.

       Rotundę w Łeknie wybudowano w północno – wschodniej części grodu² , przy wałach. Odkryto ją w 1983 roku i badano wykopaliskowo do 1985 roku. Jest to romański, orientowany obiekt typu prostego (nawa poprzedzona od wschodu półokrągła apsydą). Obok Giecza i Ostrowa Lednickiego koło Gniezna była i jest ona jak dotychczas trzecim, jednoznacznie zweryfikowanym tego typu obiektem w Wielkopolsce i jednym z pierwszych na ziemiach polskich. Jej długość (nawa z poprzedzającą do wschodu apsydą) wynosi ok. 12 m. Średnica wnętrza nawy ok. 6,8 m, średnica zewnętrzna ok. 9 m; średnica wewnętrzna apsydy ok. 3,6 m, a jej średnica zewnętrzna ok. 5,6 m. Pod względem wymiarów jest ona zbliżona do rotundy w Cieszynie, rotundy pw. św. Benedykta w Krakowie-Podgórzu, w Płocku II, Stroni i Wiślicy. Jej fundamenty zostały wkopane w warstwy majdanowe grodu. Wykonano je z otoczaków gnejsowo-granitowych, z niewielkim udziałem innych typów skał; łączono je na dziko różową zaprawą z gipsu jastrychowego (anhydrytowego). Ich wysokość wynosi ok. 90 cm, szerokość waha się w granicach od ok. 1-1,25 m. Oprócz fundamentów odsłonięto także relikty części naziemnej. Ich stan zachowania jest jednak bardzo nierównomierny, choć w porównaniu z innymi tego typu obiektami dobry. W części północno-zachodniej zachowały się one na wysokość ok. 16 cm, a w części północnej i północno-wschodniej na ok. 56 cm. Mury zostały wykonane z jednolitego, eratycznego materiału skalnego, jakim był kwarcytowy piaskowiec jotnicki o barwie fioletowej i różowo-fioletowej. Łupane płytki piaskowcowe były układane w murach w wątku opus emplektum. Zewnętrzne lica miały średnio szerokość ok. 30 cm, natomiast wnętrze, jądro muru, wypełniono otoczakami i wrzucanymi na dziko płytkami. Spoiwem, za pomocą którego je łączono, podobnie jak w fundamencie, był gips jastrychowy. We wnętrzu tego obiektu odsłonięto fragmenty posadzki i stopień ołtarzowy. Posadzka zachowała się na powierzchni ok. 2m². Dodatkowym elementem konstrukcyjnym związanym z rotundą był dostawiony od północy fundament o szerokości od 53 do 62 cm. Jego grubość wynosiła ok. 20 cm. Według szczegółowych badań archeologicznych, architektonicznych i geotechnicznych stwierdzono, że miał on zabezpieczać rotundę przed destrukcją, albowiem cała północna jej część w wyniku posadowienia jej na wcześniejszych obiektach osadniczych (ziemianki) miała zachwianą stateczność. W wyniku utraty nośności podłoża nastąpiło powolne osiadanie fundamentów i murów.
       Czas jej powstania w oparciu o cechy konstrukcyjne i stylistyczne określano na ok. poł. XI wieku. Celem uwiarygodnienia i weryfikacji tego datowania podjęto próbę określenia czasu jej powstania przez datowanie zapraw metodą ¹⁴C AMS. W wyniku uzyskanych danych na obecnym etapie badań stwierdzić można, że romańska rotunda pw. św. Piotra powstała najprawdopodobniej na przełomie X/XI lub na początku XI wieku. Analizując rozłożenie prawdopodobieństwa kalibrowanych dat ¹⁴C w diagramach radiowęglowych wielce prawdopodobne jest, że czas jej powstania przypada na początek XI wieku – może ok. 1000-1002/3 roku (?). 
       Rotunda łekneńska nosiła najprawdopodobniej wezwanie św. Piotra. Pośrednio o tym wnosić możemy na podstawie zachowania ciągłości miejsca świętego między strefą prezbiterialną rotundy, a pierwszym kościołem cysterskim (oratorium), który jak wynika z dokumentu fundacyjnego dla klasztoru cystersów nosił wezwanie NMP i św. Piotra (później Piotra i Pawła). Wezwanie NMP, jak wiadomo było podstawowym wezwaniem kościołów cysterskich i ich opactw; drugie patrocinium zaś, co występuje w bardzo wielu tego typu przypadkach, stanowiło kontynuację wezwania z pierwszego kościoła, tj. w tym wypadku św. Piotra. Tak więc to ostatnie patrocinium nosiła rotunda w Łeknie.
       W początkach rozbicia dzielnicowego, po 1138 roku gród łekneński stracił swą pierwotną funkcję. W jakim stanie była wówczas rotunda dokładnie nie wiemy. Faktem jednak jest, że w I poł. XII wieku, po śmierci ojca, gród z rotundą otrzymał jako „ojcowiznę” Zbylut z rodu Pałuków, który lokował tam klasztor cystersów. Na reliktach rotundy wybudowano zaś pierwszy kościół cysterski – oratorium.
       Rotunda łekneńska była kościołem możnowładczym. W XI wieku była najdalej na północ wysuniętym obiektem sakralnym w Wielkopolsce. Odegrała bardzo ważną rolę w rozprzestrzenianiu i ugruntowaniu chrześcijaństwa na tym terytorium, promieniując jednocześnie na tereny ościenne. Można przypuszczać, że obiekt ten, co potem od pocz. XIII wieku znalazło odbicie w działalności cystersów, stanowił bardzo ważny punkt sakralny dla chrystianizacji północno-wschodnich terenów ziem polskich – szczególnie Prus, czemu początek dał św. Wojciech. W pewien sposób taki charakter tego obiektu wydaje się określać m.in. jego wezwanie. Na jej miejscu z zachowaniem miejsca świętego ok. poł. XII wieku postawiono następnie kościół cysterski, którego dzieje wychodzą poza ramy niniejszych rozważań.  

Przypisy

¹Na temat zasięgu łekneńskiego kompleksu osadniczego (Łekno, Tarnowo Pałuckie i Wągrowiec, wg nowego stanu prawnego z 1999 roku, położone są w gminie Wągrowiec, woj. wielkopolskie) patrz m.in. A.M. Wyrwa, Założenia programowe strefy krajobrazu chronionego, skansenów i rezerwatu w łekneńskim kompleksie osadniczym, SMDP, Poznań 2000, t. III, s. 565-583.

²Gród w Łeknie położony jest obecnie w granicach administracyjnych wsi Tarnowo Pałuckie, na zachodnim brzegu Jeziora Łekneńskiego; pierwotnie, poczynając od pierwszych zapisów źródłowych (patrz Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, Poznań 1877, t. I [dalej KDW], tu KDW I, nr 7 – de Lecna oraz nr 18 – Lokna i nn), określa się go jako gród w Łeknie; szerzej na temat zmian administracyjnych granic w łekneńskim kompleksie osadniczym patrz m.in. A.M. Wyrwa, Badania archeologiczno-architektoniczne w łekneńskim kompleksie osadniczym w świetle najnowszych badań, w: Osadnictwo i architektura ziem polskich w dobie zjazdu gnieźnieńskiego, red. A. Buko, Z. Świechowski, Warszawa 2000, s. 109-138, fot. 1-5 – tam dalsza literatura