KLASZTOR CYSTERSKI W ŁEKNIE
(poł. XII – kon. XIV wieku)
Zarys dziejów 

 

ANDRZEJ MAREK WYRWA

 

Seria: Zabytki łekneńsko-wągrowieckiej pętli szlaku cysterskiego w Polsce

Nr 1

Redaktor serii: Andrzej M. Wyrwa

       W 1153 roku Zbylut „Polonię civis” z rodu Pałuka, „przejęty miłością (…), z płonącym sercem i napełniony Bożą łaską, gwoli troski o pomnożenie chwały domu Bożego (…), powodowany głęboką wiarą, ofiarowa[ł] część swojej wolnej ojcowizny (…)” na siedzibę klasztoru nad Jeziorem Łekneńskim. Na uroczystym zjeździe odbytym przy nowo wzniesionym kościele i klasztorze, w obecności wielu dostojnych gości tego czasu, m.in. arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana, Stefana biskupa poznańskiego, księcia Mieszka, zwanego później III Starym oraz „wielu innych osób pełnych szlachetności i skromności„, przekazał „ubogim w Chrystusie” – zakonnikom cysterskim, przybyłym tu z Altenbergu pod Kolonią, dokument fundacyjny, mocą którego zatwierdzał uczynioną dla nich wcześniej darowiznę. Akt ten uwierzytelnił odciśnięciem swojej pieczęci arcybiskup gnieźnieński Jan. Wydarzenie to stało się początkiem wielowiekowej bytności mnichów tego zakonu na ziemiach polskich. W 2003 roku mija 850 lat od tego wydarzenia. Przez dbałość o pamięć przeszłości, kierowani pragnieniem ugruntowania wiedzy o dokonaniach naszych przodków, chcąc jednocześnie uczcić ten wielki Jubileusz, oddajemy do rąk czytelnika niniejsze popularno-naukowe opracowanie, które jak mamy nadzieję pozwoli choć częściowo wejrzeć w przebogate dzieje opactwa pw. św. Piotra i NMP w Łeknie i uzmysłowić wielkie bogactwo kulturowe jakie ziemia łekneńska wniosła w rozwój kulturowy Polski i Europy.

A.M.W.

       W dziejach monastycyzmu europejskiego koniec XI wieku stanowił okres przełomowy. Na bazie dążeń do reformy Kościoła i monastycyzmu, w nawiązaniu do powracającej wówczas idei pustelniczej, zakonnicy benedyktyńscy z klasztoru Molesmes w Burgundii, nawiązując bezpośrednio do zasad, które w VI w. n.e. wytyczył św. Benedykt z Nursji, pomijając jednocześnie wszystkie dotychczasowe, niezgodne z ich założeniami interpretacje Reguły benedyktyńskiej, podjęli próbę skierowania swego życia zakonnego na nową drogę. W wyniku tych dążeń w 1098 roku powstała jedna z nowych wspólnot życia zakonnego, która wkrótce została uznana za zakon. Ze względu na charakter przyjętej duchowości, opartej na idei ewangelicznego ubóstwa oraz ze względu na organizację wewnętrzną wspólnota ta bardzo szybko stała się ucieleśnieniem dążeń ówczesnego Kościoła i „wzorem” dla odrodzenia życia religijnego w duchu reformy gregoriańskiej. 
       W Exordium Parvum, tzn. najstarszym dokumencie narracyjnym ukazującym początki tej wspólnoty, jej powstanie udokumentowano w następujący sposób:
       „W roku 1098 od Wcielenia Pańskiego, Robert, błogosławionej pamięci pierwszy opat klasztoru w Molesmes, który był ufundowany w diecezji Langres i niektórzy bracia tego klasztoru stanęli przed wielebnym Hugonem, wówczas legatem apostolskim i arcybiskupem Kościoła w Lyonie i przyrzekli poddać swoje życie pod Regułę św. Benedykta. Ażeby bez przeszkody mogli zrealizować ten zamysł, błagali legata, nalegając, by wzmocnił ich siły i wsparł swoim autorytetem. Legat z radością przychylił się do ich życzenia i wydał [przyzwolenie] ich poczynaniom w [specjalnym] licie”, gdzie zapisał m.in., „aby ci którzy zdecydują się żyć według tych postanowień (…) wytrwali w swoim świętym postanowieniu (…)” co potwierdził „apostolskim autorytetem Stolicy Apostolskiej”. 
       Po uzyskaniu pozwolenia od Hugona, jak mówi tradycja zakonna, w Niedzielę Palmową 1098 roku, zakonnicy opuścili swój macierzysty klasztor w Molesmes, udając się „w miejsce odludne”. Według jednych było to w dniu 20 marca, a wg innych 21 marca, czyli w dzień św. Benedykta – patriarchy mnichów.
       W wyniku tego powstała wspólnota, która rygorystycznie zaczęła przestrzegać zasad nakreślonych w pierwotnej regule benedyktyńskiej. Pierwsi zakonnicy zamieszkali w „Nowym Klasztorze”, który po kilku latach został nazwany Cîteaux (łac. Cistertium – stąd nazwa zakonu). W pierwszym okresie „nowi zakonnicy” byli mnichami benedyktyńskimi, którzy żyli według obostrzonej reguły benedyktyńskiej. W czasach Alberyka, drugiego opata „Nowego Klasztoru”, współtowarzysza św. Roberta z Molesmes, nastąpiło ugruntowanie podstaw organizacyjnych, prawnych i duchowych. Za jego czasów, na mocy tzw. Przywileju Rzymskiego, wydanego przez papieża Paschalisa II 19 października 1100 roku, „nowi zakonnicy” uzyskali status prawny dla swego klasztoru. Przywilej ten stanowił Cîteaux instytucją – zakonem. Wprowadzono też wówczas nowy habit zakonny – zamiast czarnego benedyktyńskiego szary lub biały z czarnym szkaplerzem. Od tej pory zakonnicy żyjący w Cîteaux pod względem prawa kanonicznego stanowili oddzielną wspólnotę monastyczną, która bardzo szybko zaczęła się rozprzestrzeniać na terytorium całej Europy, stanowiąc jedną z najważniejszych wspólnot monastycznych w średniowieczu.
       Charyzmatem cystersów była i jest służba Bogu i człowiekowi poprzez modlitwę i pracę – „ora et labora„, tzn. módl się i pracuj. Podstawowe elementy duchowości i postawy zakonnej cystersów stanowi miłość i pokora oraz wierność ideałom monastycznym. Drogą do naśladowania Chrystusa jest dla mnichów cysterskich liturgia, która, jak mówił św. Bernard z Clairvaux, pełni rolę sakramentu umożliwiającego Bogu kształtowanie człowieka na wzór Jego Syna.
       Mimo różnych początkowych trudności, cystersi wykorzystując te ideały, już w kilkanaście lat od powstania stali się na tyle prężni, że za pośrednictwem „Nowego Klasztoru” zaczęły powstawać kolejne opactwa. Cîteaux stało się zaś pramacierzą zakonu cystersów. Pierwszymi filiami Cîteaux były: La Ferté, Pontigny, Clairvaux i Morimond. Ze względu na ich starszeństwo, zostały one uznane za protoopactwa zakonu, dając następnie w wyniku filiacji bezpośrednich i pośrednich początek wszystkim klasztorom średniowiecznej Europy.
       Do 1120 roku klasztory cysterskie tworzono tylko na terenie Francji. W początku lat dwudziestych XII w. pierwsze placówki tego zakonu zaczęły już powstawać na terytoriach ościennych – w 1123 roku na terenie Niemiec, w 1129 roku na Wyspach Brytyjskich, w 1131 roku na obszarze dzisiejszej Szwajcarii, w 1132 roku na terytorium obecnej Belgii i w Hiszpanii, a w 1135 roku w Austrii, w 1142 roku w Irlandii itd. Do około 1153 roku na terenie Europy funkcjonowały już ok. 343 klasztory. Największa ich liczba powstała w latach 1145-1152/1153, czyli w czasach panowania papieża bł. Eugeniusza III (cystersa) i życia św. Bernarda z Clairvaux. Ten czas był też okresem ich wyjścia na ziemie polskie.
       Do końca wieku XV na terenie całej Europy było ok. 730 klasztorów. Tak więc od 1098 roku do poł. XII wieku, czyli w przeciągu 54 lat, powstało ok. 47% wszystkich opactw fundowanych w średniowieczu, nie licząc klasztorów inkorporowanych, w tym kongregacji Savigny i tych fundacji, które były podjęte, ale z różnych przyczyn nie zostały zrealizowane. Od ok. 1152/1153 roku nastąpiło osłabienie tego procesu w Europie Zachodniej. Zmniejszone zainteresowanie cystersami na tym terytorium spowodowane było m.in. powstaniem i rozprzestrzenianiem się zakonów żebrzących (franciszkanów i dominikanów). W tym czasie następuje jednak intensywniejszy rozwój sieci klasztornej cystersów na terenach Europy Północnej i Środkowej, tj. w: Danii, Norwegii, Szwecji, w Czechach, na Węgrzech oraz na obszarach zajmowanych przez Słowian połabskich i na ziemiach polskich.
       Na ziemie polskie pierwsi zakonnicy cysterscy zostają zaproszeni w okresie najdynamiczniejszego rozwoju tego zakonu w Europie, tj. w latach 1140(?)-1153, czyli w czasach przypadających na rządy papieża Eugeniusza III i jego duchowego mistrza św. Bernarda z Clairvaux. Od połowy XII do przełomu XIII/XIV wieku w obrębie dzisiejszych granic Polski fundowano 26 klasztorów cysterskich linii męskiej, co stanowi ok. 3,5% wszystkich klasztorów powstałych do końca XV wieku i stawia Polskę na 7 miejscu w Europie.
       Pod względem formalno prawnym, w kontekście prawa kanonicznego i wymogów obowiązujących w zakonie, mimo odmiennych głosów niektórych historyków, jednoznacznie dziś stwierdzić należy, że pierwszym formalnie powołanym do życia opactwem cysterskim na ziemiach polskich było wielkopolskie Łekno. Dotychczas za takie uważano klasztor w Jędrzejowie. Z analizy różnych źródeł wynika, że pierwsze fundacje dla cystersów na ziemiach polskich były prowadzone równolegle dla dwóch klasztorów, tj. dla wielkopolskiego Łekna i małopolskiego Jędrzejowa. Wcześniej jednak status samodzielnego opactwa uzyskało Łekno. Opactwo to więc jest praopactwem – najstarszym klasztorem cystersów – na ziemiach polskich.
       W wyniku splotu różnego rodzaju okoliczności po ok. 340 latach od fundacji siedzibę opactwa łekneńskiego na stałe zainstalowano w Wągrowcu, gdzie funkcjonowała ona aż do lat trzydziestych XIX wieku.

       Na mapie monastycznej Polski i Europy Łekno – niewielka dziś miejscowość położona nad Jeziorem Łekneńskim, w północno-wschodniej części Wielkopolski, na Pałukach, ok. 9 km na północ od Wągrowca, od wczesnego średniowiecza stanowiła jeden z najważniejszych ośrodków osadniczo-kulturowych i monastycznych. W źródłach pisanych po raz pierwszy pojawia się w bulli Innocentego II w 1136 roku. Następne zachowane informacje źródłowe dotyczą już fundowanego tu w poł. XII wieku klasztoru cystersów.
       Upływ czasu i różne koleje losu spowodowały jednak, że dostojny ongiś, malowniczo położony wśród łekneńskich pól i wód klasztor, zniknął z powierzchni, ukrywając swe pozostałości w ziemi i dopiero w trakcie interdyscyplinarnych prac wykopaliskowych, prowadzonych przez Ekspedycję Archeologiczną „Łekno”, działającą w Instytucie Historii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, zaczął odkrywać swe tajemnice i na nowo ukazywać swe dawne piękno i potęgę.
       Od wczesnego średniowiecza do czasów nowożytnych, w miejscu, gdzie klasztor ten funkcjonował odsłonięto, m.in. relikty grodu plemiennego z ok. IX wieku, grodu państwowego z ok. poł X w., relikty romańskiej rotundy z ok. przełomu X/XI lub pierwszych lat XI wieku i fundamenty kościoła cysterskiego w kilku fazach rozbudowy (od poł. XII do poł. XIV w.), kaplicę cmentarną (ok. poł. XV w.) i wielowarstwowe, rzędowe cmentarzysko szkieletowe (od ok. końca XIII do pocz. XVI w.). 
       Łeknem, jak wynika z dokumentów, pierwotnie nazywano całe terytorium wokół Jeziora Łekneńskiego z wszystkimi małymi osadami, grodem, a potem klasztorem. Dopiero od ok. pocz. XIII wieku nastąpiło prawdopodobnie „rozgraniczenie” dóbr i wówczas klasztor znalazł się w obrębie granic administracyjnych Tarnowa Pałuckiego, które było wówczas niewielką osadą, położoną ok. 1 km na południe od klasztoru. W źródłach nadal jednak określano klasztor jako opactwo w Łeknie. Osada Łekno (dzisiejsza wieś), a od ok. 1370-1888 miasto (od 1444 roku osadzone na tzw. „prawie niemieckim”), mimo sugestii niektórych uczonych, nigdy jednak nie była własnością cystersów łekneńsko-wągrowieckich. Od 1153 roku cystersi posiadali tam jedynie dochody z „forum cum taberna„, tj. z rynku i karczmy. Jednak w 1246 roku, w wyniku umowy zawartej między opatem Hartungiem a Sławnikiem i jego synem Zbilutem, tj. ówczesnymi dziedzicami Łekna, cystersi odstąpili dziesięciny z targu dla utrzymania nowowzniesionego kościoła w Łeknie w zamian za dziesięciny z okolicznych wsi Bracholina i Koninka.

       Klasztor pw. NMP i św. Piotra w Łeknie lokowano przy lewym, zachodnim brzegu Jeziora Łekneńskiego (na niektórych mapach w XIX w. „Klostersee„), na półwyspie, na przeciwko dzisiejszej wsi Łekno, ok. 1 km na północ od wsi Tarnowo Pałuckie (dziś w obrębie granic administracyjnych Tarnowa Pałuckiego), na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu (stanowisko archeologiczne nr Ł3), w pobliżu ważnego szlaku handlowego wiodącego z Gniezna przez Nakło na Pomorze; ok. 9 km na północny – wschód od Wągrowca. W Kronice wągrowieckiej spisanej (ok. XVII w.) zanotowano na ten temat: (…) miejsce, w którym wzniesiono klasztor łekneński znane jest wszystkim. Nazywa się ono Klasztorek, ongiś wieś, obecnie włączona do folwarku tarnowskiego. Ruiny tego starożytnego klasztoru stoją na przeciw świątyni i miasta Łekna. Kaplica zbudowana z kamieni bez dachu [tu mowa już o kaplicy cmentarnej].
       Od strony północnej, wschodniej i częściowo południowej teren lokalizacji klasztoru był oblany wodami Jeziora Łekneńskiego. Od strony zachodniej, jak wynika z badań geotechnicznych, oddzielała go od lądu niewielka zatoka. Stałe połączenie z lądem istniało jedynie w kierunku południowo-zachodnim (na Tarnowo Pałuckie). U nasady półwyspu, między zatoką a Jeziorem Łekneńskim, była prawdopodobnie przekopana fosa (?). W wyniku tego obszar ten stanowił „sztuczną” wyspę (?). Do grodu, a później do klasztoru, przylegała osada o powierzchni ok. 3 ha, która w momencie osadzenia się cystersów stała się osadą przyklasztorną (łącznie ok. 4 ha). W momencie fundacji teren, na którym lokowano klasztor był oddalony o ok. 0,6-1,0 km od najbliższych osad. Takie usytuowanie zabezpieczało zakonnikom przewidziane w Charta Charitatis (Karta Miłości), tzn. w zbiorze wewnętrznych zasad prawnych zakonu, oddalenie od siedzib ludzkich.
       Czas fundacji klasztoru łekneńskiego określa dokument fundacyjny z 1153 roku. W literaturze i niektórych późnych źródłach jego początki były osadzane w różnych latach. Najczęściej powtarzały się daty: 1142, 1143, 1150, czasem 1140, 1147, 1158, 1192 itp. Wszystkie te propozycje opierały się na domniemaniach opartych na niezbyt ugruntowanej wiedzy o dziejach tego klasztoru wśród dawniejszych „kronikarzy”. Poza datą wynikającą z dokumentu fundacyjnego (1153 rok) nie mamy żadnej pewności co do daty początkowej procesu fundacji tego klasztoru. Podana przez Franza Wintera data 26.04.1143 rok, ze względu na brak potwierdzenia jest trudna do zweryfikowania. Biorąc pod uwagę dynamikę i etapowość procesu fundacji, czyli okresu od podjęcia myśli fundacyjnej do uroczystego przekazania aktu fundacji i poświęcenia kościoła, który znamy dla kilku klasztorów na ziemiach polskich i w Europie, możemy wnosić, że proces związany z powołaniem do życia opactwa w Łeknie rozpoczął się prawdopodobnie w latach czterdziestych XII wieku (może ok. 1143 (?) lub 1145 r.(?)). Zakończył się natomiast w roku 1153 wystawieniem dokumentu fundacyjnego, który był potwierdzeniem (zatwierdzeniem) fundacji i uposażenia istniejącego już klasztoru, a jednocześnie aktem, w którym arcybiskup Jan uwierzytelnił swą wcześniejszą zgodę, bo taka musiała być wydana, na powstanie takiej placówki w Łeknie.
       Dokument fundacyjny, ze względu na jego charakter prawny i treść stanowi zakończenie procesu fundacji. Dobitnie świadczy o tym zapis, w którym fundator stwierdza, że „… wedle swoich możliwości z szacunkiem zaprosił, przyjął godnie i osiedlił …” w Łeknie cystersów. Tak więc fundacja, a należy przez to rozumieć, że i budowa podstawowych zabudowań sakralnych i klasztornych, była już aktem dokonanym. Cystersi na pewno więc od pewnego czasu przebywali w tej miejscowości. Na podstawie zachowanych źródeł wnosimy, że pojawili się oni w Łeknie ok. 1150 roku. 
       Dokument fundacyjny dla cystersów łekneńskich jest jednym z najciekawszych zabytków kultury wczesnośredniowiecznej, jakie zachowały się na ziemiach polskich. Ma on przede wszystkim duże znaczenie dla odtwarzania początkowych dziejów klasztoru łekneńskiego, a jednocześnie jest żywym, rodzimym przykładem kultury piśmienniczej XII wieku na naszych ziemiach. Charakteryzuje się wybitnymi walorami literackimi. Jest to najstarszy, zachowany w oryginale dokument fundacyjny dla klasztoru. Zachował się on do naszych czasów w trzech egzemplarzach. Jeden przechowywany jest w Archiwum Państwowym w Poznaniu – tzw.: „egzemplarz poznański” (o wymiarach 395-580 mm), a drugi i trzeci w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie. W Gnieźnie przechowywany jest też odpis tego dokumentu wystawiony przez Zygmunta Augusta w dniu 1. VII 1570 roku. Cytatami z jego fragmentów rozpoczyna się też tzw. Kronika Wągrowiecka spisana w początkach XVII wieku. Dokumenty te zostały wystawione przez kancelarię arcybiskupa gnieźnieńskiego Jana. Czas jego wystawienia należy liczyć wg rachuby pizańskiej i datować na okres między 25 marca 1152 a 24 marca 1153 roku. Nadawcą tego dokumentu był Zbylut z rodu Pałuków. 
       Pierwszy i drugi dokument były zaopatrzone w pieczęć. Do naszych czasów zachowała się tylko pieczęć na „egzemplarzu poznańskim”. Ma ona kształt okrągły o średnicy tłoka 58-60 mm. Wyciśnięto ją w wosku rozlanym bezpośrednio na pergaminie (wymiary: 83-87 mm) z odpowiednio wciętym otworem na spodzie. W Polsce znamy jeszcze tylko jeden taki przykład przywieszenia pieczęci. Na pieczęci przedstawiono postać arcybiskupa siedzącego na tronie zakończonym głowami i łapami zwierzęcymi. Nogi arcybiskupa spoczywają na podnóżku. Arcybiskup jest w infule i z paliuszem, w prawej ręce trzyma pastorał, a w lewej otwartą księgę. W otoku biegnie napis majuskułą (kapitałka z elementami uncjały): + SIGILLUM. IOHANNIS ARCHIEPISCOPI POLONIE, tj. „Pieczęć Jana arcybiskupa Polski”. Pieczęć ta jest uważana za najstarszą pieczęć biskupią z terenu naszych ziem.
       Fundatorem klasztoru cysterskiego w Łeknie był wspomniany Zbylut z rodu Pałuków. W dokumencie fundacyjnym zapisano na ten temat m.in.: „W imię Świętej i Niepodzielnej Trójcy (…) ja, Zbylut obywatel Polski, przejęty miłością do tak czcigodnego przedsięwzięcia powodowany głęboką wiarą, ofiarowałem z pokorą na chwałę Boga, Szafarza wszelkich dóbr i ku chwale jego Rodzicielki oraz ku czci św. Piotra, część swojej wolnej ojcowizny, to znaczy następujące wsie: Rgielsko z całym jeziorem, Straszewo, Panigródz oraz rynek z karczmą w Łeknie [dzisiejsza wieś] (…), [postanowiłem też] w jednej z zapisanych wsi, mianowicie w Łeknie [stan. archeologiczne Ł3]zbudować dom Boży, uczynić zeń darowiznę, zaopatrując go godziwie (…)”. 
       Zbylut należał do jednych ze znaczniejszych przedstawicieli swego czasu. W dokumencie fundacyjnym określił się (określono go) jako „Poloniaę civis„, tj. obywatel Polski. W innych źródłach określa się go mianem komesa. W systemie administracyjnym I poł. XII wieku tytułem komesa określano naczelników grodów oraz innych urzędników państwowych. Gród w Łeknie do I poł. XII wieku pełnił ważną rolę polityczną i administracyjną w państwie pierwszych Piastów, na pograniczu polsko- (wielkopolsko-) – pomorskim. Zbylut był jego ostatnim właścicielem. Gród ten odziedziczył po ojcu w ramach – „wolnej ojcowizny”. Wynika też z tego, że gród łekneński ok. poł. XII wieku nie pełnił już swoich dawnych funkcji administracyjnych. Nie był też miejscem zamieszkania Zbyluta. Jego siedziba znajdowała się poza Łeknem, może był nią Paniogródz lub jego okolice, albowiem w późniejszych źródłach o Zbylucie mówiono jako o comesie pochodzącym z „Pangrodza„. Według nekrologu łekneńsko-wągrowieckiego Zbylut zmarł 8 maja 1153 roku.
       Stworzone przez Zbyluta dzieło stawiało go na równi z cenobitami, tzn. zakonnikami cysterskimi, sprowadzonymi przez niego do Łekna i czyniło zeń członka [konfratra] wspólnoty zakonnej wielce poważanej w ówczesnym świecie chrześcijańskim.
       Zakonnicy cysterscy, którzy zasiedlili nowe opactwo w Łeknie przybyli z Altenbergu pod Kolonią. Łekno było więc bezpośrednią filią Altenbergu, a pośrednią opactwa w Morimond. Jego linia filiacyjna przedstawiała się następująco: Cîteaux -> Morimond -> Altenberg -> Łekno.
       Klasztor w Altenbergu powstał w 1133 roku na lewym brzegu rzeki Dhünn w obniżeniu terenowym, w otoczeniu wysokich wzgórz porośniętych lasami, jako 9 filia Morimondu i 70 klasztor w zakonie. Był bezpośrednią macierzą dla 6 klasztorów na terenie Europy, w tym wielkopolskiego Łekna. Klasztor łekneński natomiast założył dwie filie, tj. opactwo w Lądzie nad Wartą (ok. 1175 r.(?) lub po 1186 -1195 (?; koniec procesu fundacyjnego ok. 1195 roku !) i w Obrze (1231 ? 1238 do 1240 (?)). Miał być też twórcą filii w Prusach, którą zamierzał fundować biskup Prus Chrystian. Początki zabiegów o jej powołanie pochodzą z lat 1242-1243. Fundacja ta jednak nie doszła do skutku. Ze względu na bezpośrednie powiązania filiacyjne z Altenbergiem klasztor łekneński, podobnie jak Ląd i Obra, nazywane były tzw. „klasztorami kolońskimi”.
       Pierwotne uposażenie klasztoru w Łeknie składało się, o czym mówi Zbylut w dokumencie fundacyjnym, z trzech wsi: Rgielska, Straszewa i Panigrodzia. Oprócz tego własnością cystersów stało się Jezioro Rgielskie (dziś o powierzchni ok. 147 ha), położone ok. 1 km na południe od klasztoru. Jego własnością stał się też wówczas teren lokacji klasztoru, tj. gród z terenami do niego przyległymi, które zajmowały minimalnie obszar ok. 4 ha ziemi. Można jednak przypuszczać, że był to obszar wychodzący szerzej poza to terytorium, tj. przynajmniej do granicy dóbr w Tarnowie Pałuckim lub też obejmował całą tę osadę.
       Cystersi otrzymali też dochody z „forum cum taberna” („Targowiste„), tj. z rynku z karczmą, które były zlokalizowane w dzisiejszej wsi Łekno, naprzeciw klasztoru, na wschodnim brzegu Jeziora Łekneńskiego. Pozostała część nadań znajdowała się w odległości od 2 – 15 km od klasztoru.
       Dobra te, mimo niewielkiej z pozoru liczby nadań, stanowiły faktycznie duży areał ziemski. Były solidnym podłożem ekonomicznym pod rozwój opactwa. W krótkim czasie od fundacji zostały one szybko uzupełnione kolejnymi nadaniami ziemi, łąk, jezior, lasów oraz dziesięcinami, immunitetami (ekonomicznym i sądowym) i regaliami.
       Od fundacji do końca XIV wieku klasztor łekneński stał się właścicielem ok. 58 wsi (całych i części). Czerpał też znaczące dochody z dziesięcin z ok. 49 wsi, z których w wyniku różnych transakcji pod koniec XIV wieku pozostało im ok. 32, w tym aż 22 wsie wchodziły w skład jego uposażenia ziemskiego.
       Patrząc na rozmieszczenie tych włości zauważymy, że były one zlokalizowane w dwóch zasadniczych kluczach. Pierwszy i najważniejszy, a jednocześnie najrozleglejszy to klucz łekneńsko-wągrowiecki. Kształtował się on od II poł. XII do końca XIV wieku. Skupione w nim dobra utworzyły zwarty kompleks ziemski przeplatany w niektórych miejscach dobrami właścicieli świeckich, przede wszystkim Pałuków. Drugi kompleks był zlokalizowany na Pomorzu Gdańskim w okolicach Połęczyna. Został on jednak sprzedany w roku 1358. Niewielkie dobra cystersi łekneńscy posiadali również na tym obszarze w okolicach Smolna koło Pucka, nad zatoką Pucką. W 1298 roku włości te jednak zamieniono z biskupem włocławskim na dziesięciny z Połęczyna i „Brutnino” itd.
       Tak więc od II poł. XIV wieku jedynym kluczem dóbr będących w posiadaniu cystersów łekneńskich był klucz zlokalizowany na Pałukach wokół siedziby klasztoru. Oprócz ziemi w skład dóbr klasztornych, czasowo lub stale, wchodziły też prawie wszystkie jeziora położone w strefie oddziaływania klasztoru na Pałukach oraz kilka jezior na Pomorzu Gdańskim. Posiadali oni też prawo połowu wszystkich gatunków ryb dwoma łodziami na pełnym morzu.
       Jak wynika z badań szczątków kostnych ryb odkrytych w czasie prac wykopaliskowych na Klasztorku (stan. Ł3) cystersi w jeziorach zlokalizowanych w okolicach Łekna łowili, m.in.: leszcze, krąpie, jazie, płocie, liny, sumy, szczupaki, okonie i gatunki karpiowate. W warstwach archeologicznych zarejestrowano też szczątki kostne jesiotra oraz śledzie bałtyckie łowione koło Pucka. Szczegółowe badania archeoichtiologiczne wykazały, że w połowach, obok tzw. drobnicy pozyskiwano dosyć duże okazy. Zdołano zrekonstruować długości całkowite niektórych z nich. I tak m.in. wymiary złowionych leszczy wynosiły od 40-45 do 50-55 cm, linów od 25-30 do 40-45 cm, szczupaków 20-30 i 80-90 cm (tj. ok. 1-1,2 kg), okoni 20-25 i 40-45 cm, jazi 30-35 cm, krąpi 35-40 cm, płoci/wzdręg 25-30 cm. Sumy były raczej okazami średnimi; charakteryzowały się długością 50-55 i 75-80 cm.
       Oprócz tego na Pomorzu zakonnicy z Łekna mieli prawo bicia monety w nadanych im tam wsiach. Zyski czerpali również z posiadanych jatek na terenie Wielkopolski, w niewielkiej odległości od klasztoru, tj. w Gnieźnie, w Obornikach i w Kłecku. Duże dochody przynosiły im też targi w Łeknie (do 1246 roku), w Panigrodzu, w Połęczynie i „Brutninie”, a potem w Wągrowcu. Posiadali oni też karczmy w Łeknie (do 1246 roku), „Brutninie” i Połęczynie. Byli zwolnieni z ceł w Panigrodziu i w dobrach pomorskich. Z karczmami wiązała się najprawdopodobniej produkcja piwa. Na pewno produkowano je potem w Wągrowcu, o czym świadczy m.in. powstały tam cech piwowarów oraz dokument opata Chryzostoma Benedykta Gnińskiego z 1678 roku odnawiający prawa bractwa piwowarów w Wągrowcu. Piwowarzy wągrowieccy produkowali piwo o nazwie „Braxsatura„.
       Wśród przywilejów, które miały duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego klasztoru, było nadanie im w 1370 roku prawa do lokacji miasta na prawie magdeburskim w Tarnowie Pałuckim. Osada ta jednak nigdy nie rozwinęła się w ośrodek miejski. 
       Z zapisów w Kronice wągrowieckiej wynika, że w 1377 roku Janusz z Podlesia, dziedzic Skoków, darował miasto Skoki z zamkiem i wszystkimi dochodami klasztorowi łekneńskiemu, poświadczając to dokumentem wystawionym w Łeknie na ręce opata Henryka w dniu 25 stycznia. Nie wiadomo jednak czy Skoki kiedykolwiek należały do klasztoru, albowiem niewiele słychać o nich w późniejszych dokumentach. Wiadomo jedynie, że spór o nie toczył się aż do XVII wieku. Pierwsze wzmianki na ten temat pojawiają się w księdze ziemskiej gnieźnieńskiej w 1398 roku, następne pochodzą z XVII wieku. Sam autor Kroniki wągrowieckiej, komentując ten fakt, zastanawiał się, czy faktycznie miasto to było kiedykolwiek w posiadaniu klasztoru. Jedynym pewnym ośrodkiem miejskim, który był własnością cystersów łekneńsko-wągrowieckich, był Wągrowiec. Ośrodek ten rozwijał się od ok. 1381 roku. Jego lokacja na tzw. „prawie niemieckim” została zatwierdzona w 1427 roku, a w 1451 po wykupie wójtostwa cystersi stali się jedynymi jego właścicielami.
       W ramach lokacji na tzw. „prawie niemieckim” klasztor łekneński do końca XIV wieku osadził 18 wsi, w tym, prawdopodobnie tylko 3 „na surowym korzeniu”. Osady te stanowiły podstawę do rozwoju folwarków cysterskich – grangii – w ramach tzw. gospodarki własnej, tj. ziemi użytkowanej wyłącznie przez klasztor.
       Donatorami oraz osobami, od których kupowano, czy z którymi zamieniano dobra ziemskie klasztoru, w ok. 72% były osoby świeckie, w tym udział królów i książąt wynosił ok. 20%, a możnych ok. 52%. Wśród możnych największy wkład w uposażenie klasztoru wnieśli przedstawiciele rodu Pałuka, pieczętujący się od XIII wieku herbem Pałuka, który pod koniec XIV wieku utożsamił się z herbem topór. Od osób duchownych, w tym od wstępujących do klasztoru łekneńskiego, cystersi otrzymali łącznie ok. 9% nadań, z czego po odpadnięciu niektórych włości na stałe w rękach klasztoru pozostało ok. 4% ;19% nadawców, ze względu na enigmatyczność źródeł, jest niepewnych.
       Spośród książąt donatorami tego opactwa byli m.in. książę Bolesław Kędzierzawy, książę Władysław Odonic, Świętopełk książę pomorski, książę Przemysł I z bratem Bolesławem i matką Jadwigą, książę pomorski Sambor, książę Władysław Łokietek, król Wacław II i król Kazimierz Wielki. Proporcjonalnie największe zasługi dla zwiększenia majętności klasztoru wniósł książę Przemysł I. Warto też zauważyć, że wg nieznanego nam dziś dokumentu z 1367 roku, którego regest podaje Kronika wągrowiecka, a który miał potwierdzać zamianę opackiej wsi Siedleczko za wieś Łęgniszewo należącej dotychczas do Bodzanty i kwotę 15 grzywien, autor kroniki wspomina, że opat klasztoru łekneńskiego Herman, który jest w tym dokumencie, miał być kapelanem króla Kazimierza Wielkiego. Prawdopodobnie jego godność i pozycja w klasztorze spowodowała, że po śmierci jego doczesne szczątki złożono w prezbiterium kościoła klasztornego, które zostały odnalezione w czasie badań wykopaliskowych (?). Według badań metodą ¹⁴C kości odnalezione w tym grobie datowano właśnie na czasy odpowiadające rządom opata Hermana.
       Śledząc dokumenty i zapisy w Kronice wągrowieckiej, stwierdzić można, że gospodarka cystersów łekneńskich, a później także cystersów wągrowieckich, opierała się przede wszystkim na rolnictwie i hodowli. Uprawiano m.in. owies, żyto, pszenicę, jęczmień, proso, konopie i inne. Hodowano m.in. bydło rogate, trzodę chlewną i konie oraz ptactwo domowe. Informacje te, obok źródeł pisanych potwierdzają materiały pozyskane w czasie badań wykopaliskowych. Na ich podstawie ustalono m.in., że przedmiotem hodowli były następujące gatunki zwierząt: bydło, świnie, konie, kury, kaczki, kapłony oraz owce i kozy.
       Źródła pisane milczą o łowiectwie i bartnictwie. O udziale tego pierwszego wnioskujemy m.in. na podstawie szczątków kostnych i szczątków poroża znajdowanego w trakcie prac wykopaliskowych w obrębie klasztoru, w tym kuchni. Wśród materiałów archeozoologicznych należących do zwierząt dzikich zarejestrowano m.in. szczątki: zajęcy, lisów, dzików, jeleni, łosia, saren oraz niedźwiedzia (3 osobniki). Zarejestrowano też szczątki psów, kotów i tchórza. Dodatkowo obraz ten poszerza przywilej opata wągrowieckiego Konrada z 1463 roku dla mieszkańców wsi Tarnowo Pałuckie, w którym zezwolono Albertowi, wójtowi tej wsi na polowanie na wszystkie zwierzęta i ptaki, wymieniając następujące: zające, derki (dercarum), kozły, przepiórki, kuropatwy i kaczki. Zaznaczyć trzeba, że wszystkie te gatunki występują w rejonie Klasztorku i wsi do dziś. Cystersi łekneńscy posiadali również winnice, o czym wspomina m.in. dokument z 1218 roku. Winnice posiadali później również zakonnicy w Wągrowcu. Źródła podają też informacje o 6 młynach i jednym wiatraku w ich wsiach klasztornych.
       Ważną rolę w gospodarce cysterskiej odgrywało też rzemiosło. W Łeknie, jak można wnioskować z materiałów archeologicznych, istniały warsztaty murarskie (przede wszystkim w czasie budów), garbarskie, rymarskie, ciesielskie, stolarskie. Musiały też funkcjonować warsztaty szewskie, rzeźnickie, piekarskie, tkackie, płóciennicze itp. Na podstawie znalezisk buł żużlowych (po wytopie żelaza) i pieców do wytopu brązu na stanowisku nr Ł3, wiemy o istnieniu w klasztorze dobrze rozwiniętej działalności metalurgicznej i kowalstwa. Wytapiano tam też szkło (?) i przetapiano srebro. Oceniając potencjał ekonomiczny klasztoru łekneńskiego około II poł. XIV wieku jednoznacznie stwierdzić możemy, że było to jedno z najbogatszych opactw cysterskich na ziemiach polskich. 
       Bardzo ważnym przywilejem cystersów łekneńskich była ich egzempcja, tj. wyjęcie spod praw jurysdykcji biskupiej. Prawo to otrzymali oni na mocy bulli papieskiej z 1218 roku. Od fundacji do 1218 roku cystersi łekneńscy byli uzależnieni od władzy biskupiej. Wraz jednak ze wspomnianą bullą, aż do Soboru Trydenckiego, z pewnymi ograniczeniami od XV wieku, pozostawali zależni tylko od papieża i Kapituły Generalnej w Cîteaux. Egzempcja dawała opatowi i zakonnikom szeroką gamę praw w zakresie administracyjnym, sądowniczym i gospodarczym. Uzyskali oni wolny wybór opatów oraz niezależność od administracyjnej władzy biskupów. Biskup nie mógł m.in. usunąć ze stanowiska opata klasztoru bez zgody kurii papieskiej. Na mocy tej bulli cystersi łekneńscy otrzymali zwolnienie z obowiązku uiszczania danin na rzecz biskupa i kurii papieskiej, bez dodatkowego zarządzenia ze strony tej drugiej instytucji. Otrzymali też zwolnienie od płacenia ordynariuszowi dziesięcin oraz restytucji dóbr nieprawnie nabytych w przypadku nieznajomości właściciela. Oprócz tego bulla ta sankcjonowała, że w dobrach klasztornych dożywotnim panem był opat, a dziedzicznym dysponentem konwent. Bulla dawała im też niezależność w sprawie różnego rodzaju poświęceń kościelnych (m.in. ołtarzy). Opat natomiast uzyskał prawo wyświęcania nowicjuszy. W razie wakansu miejscowego biskupa cystersi łekneńscy mogli korzystać, m.in. przy poświęcaniu sprzętów kościelnych, z pomocy innego biskupa (z innej diecezji), czego bezpośrednim przykładem jest konsekracja kościoła w Tarnowie Pałuckim w 1493 roku. Ważnym przywilejem była też możność odprawiania nabożeństw w czasie trwania interdyktu, pod warunkiem usunięcia z kościoła osób ekskomunikowanych i obłożonych interdyktem. W okresie interdyktu klasztor miał prawo odprawiać uroczyste nabożeństwa przy wtórze dzwonów i organów oraz przy otwartych drzwiach. Początki działalności duszpasterskiej cystersów łekneńskich sięgają już ok. połowy XIII wieku, kiedy to w Tarnowie Pałuckim pobudowano pierwszą kaplicę dla wiernych, rozbudowaną następnie w ostatniej ćwierci XIV wieku w większy kościół, który, niezależnie od różnych zawirowań, był pod patronatem cystersów łekneńsko-wągrowieckich aż do kasaty klasztoru w latach trzydziestych XIX wieku. Wiele z punktów tego przywileju, jak możemy wnioskować z zachowanych dokumentów, już od końca XIV wieku stała się punktem zapalnym między cystersami łekneńskimi a miejscową wyższą hierarchią kościelną. Świadczy o tym m.in. spór zakonników z Łekna i Lądu z arcybiskupem Dobrogostem, czy sprawy związane z patronatem cystersów łekneńskich, a potem wągrowieckich, nad kościołem w Tarnowie Pałuckim.

       Od ok. 1205 roku cystersi łekneńscy zaczęli prowadzić misję chrystianizacyjną w Prusach. Według niektórych historyków te właśnie działania miały być motywem sprowadzenie cystersów do Łekna. Hipoteza ta nie ma jednak bezpośredniego odniesienia w źródłach. Akcja misyjna w Prusach została rozpoczęta przez opata łekneńskiego Gotfryda, a od 1209-1212 kontynuowana przez Chrystiana, późniejszego biskupa Prus (od 1216 roku), i działającego krótko u jego boku mnicha Filipa. Do czasu objęcia kierownictwa misji przez Chrystiana, którego identyfikuje się m.in. z mnichem klasztoru łekneńskiego, oliwskiego (?) lub kołbackiego (?), akcja chrystianizacyjna w Prusach była przede wszystkim związana z klasztorem cystersów w Łeknie. Po tym okresie udział i charakter działań cystersów łekneńskich uległ pewnemu ograniczeniu.
       Obok misji chrystianizacyjnej w Prusach ważnym elementem działania cystersów było m.in. dążenie do ugruntowania wiary chrześcijańskiej na danym terytorium. Dbałość o zbawienie duszy w mentalności chrześcijańskiej średniowiecza była jednym z ważniejszych elementów życia doczesnego. Cystersów od samego początku postrzegano na ziemiach polskich jako tych, którzy „(…) w wytrwałych modlitwach podnoszą ręce ku niebu, ustawicznie wstawiają[c] się za nasze grzechy u surowego Sędziego (…)„. Widziano ich więc jako „pośredników między ziemią a niebem”. Niesione przez nich ideały duchowe długi czas były wzorem do naśladowania przez wiernych dla kształtowania natury ludzkiej. Ich duchowość była oparta na Regule benedyktyńskiej, której główne założenie opierało się na haśle „ora et labora„, tj. módl się pracuj oraz liturgii będącej odzwierciedleniem „tajemnic Chrystusa (chrystocentryzm) i Maryi (kult NMP)”. Ważne miejsce zajmował też kult Eucharystii, kult św. Bernarda z Clairvaux oraz m.in. kult św. Urszuli i Jej Towarzyszek. Znalazło to bezpośrednie odzwierciedlenie w liturgii i kalendarzach liturgicznych. Wśród innych szczególnie ciekawym dla tzw. „klasztorów kolońskich” jest wspomniany kult św. Urszuli i jej Towarzyszek. Początki tego kultu w zakonie cystersów, z uroczystymi obchodami świąt, sięgają drugiego dziesięciolecia XII wieku. Cystersi związali się z kultem męczenniczek kolońskich, przez uroczystą translację szczątków kostnych „tysięcy ciał podjętych z Pola św. Urszuli” w Kolonii do klasztoru w Altenbergu. Wpisanie tego święta (21. października) do kalendarzy liturgicznych i ugruntowanie kultu postępowało jednak stopniowo. Początkowo mogły go bowiem rozwijać tylko te klasztory, które miały oddzielne zezwolenia świeckich władz kościelnych i Kapituły Generalnej w Cîteaux która jako jeden z elementów jedności zakonu pod szczególną pieczą miała właśnie liturgię. Pierwsze oficjalne zezwolenie na wprowadzenie obchodów tego święta do kalendarza liturgicznego cystersi otrzymali na prośbę arcybiskupa Kolonii, który wstawił się za cystersami swojej prowincji w Kapitule w 1217 roku. W następnych latach Kapituła Generalna wydała kilka dalszych rozporządzeń dotyczących tego święta. W 1260 roku na prośbę króla francuskiego Ludwika IX, poleciła ona wprowadzić święto w całym zakonie z rytem 12 lekcji i jednej mszy, a w dwa lata później święto to zostało zrównane z niedzielą i stało się dla mnichów dniem wolnym od pracy. Kapituła podniosła je wówczas do rangi święta z „12 lekcjami i 2 mszami”. 
       Na ziemiach polskich świętą tą czczono już od XI wieku (m.in. w klasztorach benedyktyńskich) i obchodzono jej święto we wszystkich diecezjach polskich. Od ok. 1217 roku, po uzyskaniu zezwolenia Kapituły Generalnej, jej kult stopniowo rozprzestrzeniał się w klasztorach cysterskich, w tym m.in. w opactwach na ziemiach polskich, a szczególnie w linii altenberskiej, tj. w Altenbergu, Łeknie, w Lądzie, w Obrze, w Wągrowcu oraz kilku innych.
       Pierwsze bezpośrednie ślady związane z wprowadzeniem tego święta w klasztorach cysterskich na ziemiach polskich wiążą się właśnie z opactwem w Łeknie. W 1258 roku, na prośbę opata łekneńskiego Teodoryka, cystersi łekneńscy i inne polskie klasztory wywodzące się z Altenbergu, otrzymały od Kapituły Generalnej zezwolenie na obchodzenie święta „św. Urszuli i Jej Towarzyszek (pierwotnie 11 tysięcy Dziewic)” i odprawianie jednej mszy tygodniowo z dwunastoma czytaniami. Było to więc święto uroczyste, ale nie zwalniało zakonników od pracy. Dopiero od 1262 roku stało się ono świętem obowiązującym. Ze względu na brak źródeł nie wiadomo, czy wraz z zezwoleniem z 1258 roku do Łekna dotarły pierwsze relikwie owych męczenniczek. Zabiegi o ich sprowadzenie znamy dopiero z 1263 roku, kiedy to w dniu 23 czerwca, na prośbę Andrzeja, kanonika gnieźnieńskiego i „amicorum suorum” (przyjaciół naszych), zgromadzenie Dziewic Machabejskich w Kolonii przekazało jedną głowę z innymi relikwiami. Wspomnianych w dokumencie przyjaciół należy najprawdopodobniej identyfikować z cystersami z Łekna. O tym, że relikwie te znajdowały się w opactwie łekneńsko-wągrowieckim wiemy m.in. z informacji mówiącej o poświęceniu ołtarza w 1493 roku w nowo wzniesionym kościele klasztornym w Wągrowcu. Ołtarz ten był bowiem dedykowany m.in. św. Urszuli i Jej Towarzyszkom. Wnosić stąd można, że Łekno i jego filie, m.in. ze względu na ich „kolońskie” pochodzenie, stanowiły ważne centrum tego kultu. Na marginesie zauważyć tu też warto, że innym kolońskim wezwaniem pielęgnowanym w klasztorze łekneńsko-wągrowieckim byli Trzej Królowie, których relikwie znajdowały się w Kolonii. Dalsze informacje na temat relikwii św. Urszuli i jej Towarzyszek przynosi nam następnie wzmianka źródłowa z 23 października 1573 roku, z której wynika, że opat wągrowiecki Andrzej Dzierżanowski dla kościoła jezuitów pw. św. Stanisława w Poznaniu ofiarował pięć głów z orszaku św. Urszuli z ołtarza głównego w kościele klasztornym w Wągrowcu. Dar ten złożył na ręce Jakuba Wujka, pochodzącego z Wągrowca (jezuity, tłumacza Biblii na język polski) i wiceprowincjała jezuitów ojca Sunjera. Relikwie te do dzisiaj zachowały się w farze poznańskiej. Te natomiast, które pozostały w klasztorze wągrowieckim spłonęły w czasie pożaru w XVII wieku.
       Klasztor łekneński, tak jak to bywa w życiu każdej wspólnoty, był targany różnymi konfliktami wewnętrznymi. I tak np. w 1367 roku doszło w klasztorze między zakonnikami do konfliktu na tle wyboru opata (Gotfryda i Hermana). W 1394 roku klasztor łekneński, podobnie, jak lądzki, o czym wspomnieliśmy wyżej, był w konflikcie z arcybiskupem gnieźnieńskim Dobrogostem, który nałożył m.in. na ten klasztor obowiązek zapłacenia dziesięcin od dziesięcin na rzecz Stolicy Apostolskiej. Zakonnicy ze względu na posiadane prawo egzempcji, nie zastosowali się do tych zarządzeń, w wyniku czego nałożono na nich ekskomunikę. Protestując przeciw tym działaniom w dniu 13 grudnia 1394 roku brat Fryderyk, profes łekneński, w katedrze gnieźnieńskiej, w obecności arcybiskupa i innych duchownych, odczytał pismo protestacyjne, które miano skierować do papieża Bonifacego IX. Dalszych losów tego protestu nie znamy. Najprawdopodobniej jednak, właśnie ze względu na posiadane prawo egzempcji, została uznana racja zakonników. Oprócz tego w XIII i XIV wieku cystersi łekneńscy wiedli różnego rodzaju spory z rodem Pałuków.
       Opactwo w Łeknie funkcjonowało tylko do przełomu XIV/XV wieku. Decyzją opata Tylmana przeniesiono je z Łekna do Wągrowca. Za datę początkową tego procesu przyjmuje się rok 1396. Nie ma jednak pewności czy data ta jest w pełni wiarygodna. W kontekście zachowanych źródeł i obecnego stanu badań początek tego procesu możemy jedynie datować na początek lat dziewięćdziesiątych XIV stulecia (ok. od ok. 1392-1396 do 1493). Decyzja o translokacji, jak wynika m.in. z badań archoelogiczno-architektonicznych i lakonicznych źródeł pisanych była prawdopodobnie spowodowana problemami inżynieryjno-technicznymi związanymi ze statecznością kościoła klasztornego w Łeknie. Mogły mieć na nią również wpływ inne czynniki, przede wszystkim gospodarcze, o czym pośrednio wspomina dokument z 1394 roku, ale przyczyny inżynieryjno-techniczne miały znaczenie decydujące. Wiązały się one z procesem osiadania i stopniowej destrukcji kościoła. Proces przenoszenia opactwa trwał ok. 100 lat – do 1493 roku. Przyczyny owych przenosin znalazły swe odbicie w legendach i podaniach miejscowego społeczeństwa. Jedna z nich, spisana już ok. II poł. XVI wieku, głosi, że:
„Roku Pańskiego 1396. Ten opat [Tylman] przeniósł klasztor z Łekna do Wągrowca – posiadłości klasztoru za panowania Władysława Jagiełły, kiedy w katedrze gnieźnieńskiej przewodniczył Dobrogost. Nie potrafimy odgadnąć (…) jakim powodem wiedziony i jakimi impulsami poruszony opat Tylman przeniósł klasztor z Łekna, który już dobrze korzenie swoje tam umocnił. Bo co do miejsca, wygląda [ono] podobnie jak obecnie [tj. w XVI w.]. Czy zaś zaradzając spokojniejszej swojej samotności to zrobili nie możemy stwierdzić. Bo to co inni opowiadają, że wszyscy bracia klasztoru łekneńskiego [zostali] zaproszeni na ucztę przez mieszkańców Łekna ( …), [a Łeknianie] wkrótce po zapadnięciu zmroku (…) podpalili stos drewna w klasztorze łekneńskim, [cystersi] zaś pijani spiesząc do ugaszenia pożaru przez jezioro, na którym most był położony, złamali [go] na [swoją] zgubę, [i]wkrótce zatonęli (…), nikt z mądrych nie ważył się z tego potwierdzić. Oby była wiara u tych, którzy takie rzeczy mówią”. Później legenda ta obrosła w inne bardziej pikantne wątki.
       W wyniku przeniesienia opactwa do Wągrowca klasztor w Łeknie stopniowo schodził do rangi „dawnego opactwa”, zwanego od ok. XV-XVI w.Klasztorkiem, a później stał się folwarkiem (grangią) opactwa wągrowieckiego.
       Po translokacji na miejscu dawnego opactwa utworzono (kontynuowano dawne miejsce pochówków przy klasztorze) cmentarz, dla którego pobudowano kaplicę cmentarną, a teren wcielono do parafii w pw. św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim, będącej pod patronatem cystersów wągrowieckich. W wyniku translokacji większą część wyposażenia przewieziono do nowego opactwa, a pozostałą przekazano do kościoła w Tarnowie i najprawdopodobniej do kaplicy cmentarnej. W 1520 roku oKlasztorku i funkcjonującej tam kaplicy (kościele) w sprawozdaniu powizytacyjnym Jana Łaskiego zapisano, że Klasztorek to „wieś należąca do (…) parafii [w Tarnowie Płuckim]. Mieszkańcy płacą na rzecz kościoła jedynie meszne od każdego łanu, w wysokości dwóch korców żyta i jednego owsa. Ponadto są zobowiązani każdego roku odpracować trzy dni, wykonując prace niezbędne dla plebana. Z czynszów lub dochodów z tejże wsi aktualny opat (wągrowiecki, na rzecz służby sprawowanej każdego tygodnia w starym kościele, w tymże Klasztorku, przez wspomnianego plebana albo jego wikariusza, jak jest przyrzeczone) zobowiązany jest uiścić jedno wstane (sexagena) w pieniądzu, w wartości i monecie polskiej. Pan opat ma też obowiązek dbać o remont owego kościoła” (…). Kaplica na Klasztorku zaś,„gdzie jak się powiada była pierwsza siedziba klasztoru wągrowieckiego i skąd został klasztor przeniesiony do wspomnianego Wągrowca, a mianowicie murowany kościół zwany Klasztorek [był pod opieką plebana tarnowskiego]. W nim, od dawien dawna [rektor] ma obowiązek każdego tygodnia odprawiać dwie msze w intencji fundatorów, sam lub przez innego kapłana”.
Cmentarz na Klasztorku przestał być użytkowany prawdopodobnie jeszcze w XVI wieku, albowiem już w początkach XVII wieku kaplica cmentarna była w ruinie, a zakonnicy w czasie prac ziemnych na Klasztorku, jak podano w Kronice wągrowieckiej, wyjęte szczątki kostne (część) przewieźli do kościoła klasztornego w Wągrowcu i złożyli je „za wielkim ołtarzem”. O dobrach należących do Klasztorku wspomina się jeszcze w latach 1773-1775. W 1775 i 1776 mówi się o tym miejscu, że był to obszar „opustoszały”. Po roku 1793 nazwa Klasztorek zanikła w źródłach, zachowała się jedynie wśród miejscowego społeczeństwa. W wieku XIX i XX był to teren niezamieszkały – pole uprawne. Do czasów współczesnych po dawnych zabudowaniach architektonicznych klasztoru łekneńskiego na powierzchni nie zachowały się żadne widoczne ślady. Zatarła się też pamięć i wiedza o miejscu lokacji klasztoru w Łeknie. W nowszej literaturze bardzo często lokalizowano klasztor łekneński m.in. w obrębie dzisiejszej wsi Łekno, identyfikując kościół parafialny pw. św. Piotra i Pawła w tej miejscowości z dawnym kościołem klasztornym. Od 1982 roku w miejscu funkcjonowania klasztoru w Łeknie prowadzone są interdyscyplinarne badania archeologiczno-architektoniczne i przyrodnicze, dzięki którym coraz pełniej poznawane są jego dzieje, wygląd oraz różne elementy życia zakonników cysterskich łekneńskiego opactwa.

       Kościół i klasztor w Łeknie był budowany w kilku etapach. Jak wynika z dokumentu fundacyjnego pierwszy obiekt sakralny, jak już powiedzieliśmy, był wzniesiony w momencie uroczystego aktu fundacji w 1153 roku. W porównaniu do kolejnych obiektów stawianych na tym miejscu był to niewielki kościół – miejsce modlitwy – oratorium (faza A1). Wzniesiono go wraz z niezbędnymi zabudowaniami klasztornymi, prawdopodobnie w okresie od ok. 1150 (?) – 1153 roku. Pod względem cech przestrzenno-strukturalnych był to obiekt zbudowany na planie prostokąta. Nawę od wschodu poprzedzało prostokątne przęsło prezbiterialne i eliptyczna apsyda. Od zachodu do nawy przylegał niewielki przedsionek ? kruchta. Łączna długość oratorium wynosiła ok. 25 m; szerokość nawy do 14,6 m.; eliptyczna apsyda miała obwód ok. 13 m. Wymiary przęsła prezbiterialnego wynoszą 6,5-6,8 x 6,2m, a jego powierzchnia całkowita ok. 42m2; kruchta (zew.): dł.- ok. 5,5m, szer. ok. 6 m. Na dachu, na wysokości końca nawy i początku prezbiterium (na wysokości łuku tęczowego) znajdowała się wieżyczka sygnaturki z niewielkim dzwonem, który wyznaczał rytm modlitwy i pracy zakonników w ciągu doby.
       Pierwotne oratorium rozbudowano następnie w I poł. XIII wieku (bardziej ogólnie ok. 1220-1260 lub szczegółowiej ok. 1220-1235?) – faza A-2. W trakcie rozbudowy rozebrano kruchtę i fasadę zachodnią oratorium, przedłużono elewację północną i południową. W wyniku tego powstał pełnoplanowy, halowy obiekt sakralny o długości (zew.) ok. 42,5 m i szerokości (zew.) ok. 14 – 14,6 m; długość nawy we wnętrzu wynosiła ok. 31,5m. Kościół ten bez większych zmian funkcjonował do ok. I tercji XIV wieku, kiedy to, jak wynika z badań archeologiczno-architektonicznych i inżynieryjno-technicznych zaczął osiadać. W wyniku tego procesu zaczęły się rysować i pękać jego mury, zagrożony był prawdopodobnie też strop. Proces osiadania i związane z nim problemy techniczne trwały dłuższy okres. Przyczyną tego stanu rzeczy było posadowienie północnej arterii fundamentów kościoła na wcześniejszych warstwach osadniczych (ziemianki i relikty drewniano-ziemnego wału grodu), w wyniku czego przez oddziaływanie siły pionowej fundamentów i murów kościoła na niestabilne podłoże doszło do utraty stateczności, co w konsekwencji mogło prowadzić do katastrofy budowlanej. Starano się zapobiec temu zjawisku wznosząc przy fasadzie zachodniej drugą fasadę A2-2, o bardzo głębokich fundamentach, osadzonych na podłożu stałym. Fundament tej fasady miał szerokość 2,6 m. W środkowej części nowej fasady zachodniej znajdowało się wejście z portalem. W wejściu tym odsłonięto dwa stopnie schodowe o dł. ok. 5,25 m. Oprócz tego od strony północnej, na całej długości fazy A-2 wzniesiono 7 przypór łukowych, tzw. reparacyjnych, które miały zabezpieczać najbardziej zagrożoną część obiektu. W wyniku tych zabiegów kościół uzyskał długość ok. 45,5 m. W tej formie obiekt przetrwał prawdopodobnie do translokacji. O czasie kłopotów inżynieryjno-technicznych związanych z tym kościołem dowiadujemy się z dwóch niezależnych źródeł. Pewnych danych dostarczają nam m.in. wspomniane wyniki badań architektonicznych fasady A2-2 i źródła pisane. Na podstawie analizy charakterystycznych cech konstrukcji fasady A2-2, m.in. w oparciu o występowanie w niej skarp przyściennych i narożnych, można datować ją na okres od ok. 1230 do ok. 1330. Uściślenie tej datacji daje dokument Maćka z Obornik z 1339 roku, w którym po śmierci ojca Rudgera potwierdza on nadanie, darowanej wcześniej przez jego ojca jatki w Obornikach, „ac reperacione pr[a]edicti monasterii„, tj. na reparację i chwałę klasztoru. Tak więc musiało to mieć miejsce przed rokiem 1339.
       Przy północno-wschodniej i północno-środkowej części elewacji północnej kościoła odsłonięto relikty fundamentów z różnych faz budowy. Część z nich interpretuje się jako fundamenty zakrystii, pozostałe zaś prawdopodobnie jako kaplice (w tym kaplice grobowe) lub bliżej nie określone jeszcze pomieszczenia dla zakonników (?). Nawa kościoła była przykryta stropem, nie znaleziono bowiem żadnych elementów architektonicznych mogących świadczyć o będącym w tym kościele sklepieniu. Dach był kryty dachówką, której szczątki odkryto w trakcie badań archeologicznych.
       Po translokacji na miejscu dawnego kościoła klasztornego na jego reliktach, przy częściowym wykorzystaniu jego fundamentów postawiono kaplicę cmentarną. Jej powstanie, według dotychczasowych ustaleń, datuje się na ok. poł. XV wieku (?). W początkach XVII wieku była ona już w destrukcji. Był to obiekt jednonawowy, późnogotycki zbudowany na planie prostokąta z nie wydzielonym prezbiterium, o wymiarach ok. 14,25 x 9 m. Wokół niego funkcjonowało rzędowe, wielowarstwowe cmentarzysko szkieletowe.
       Zabudowa klasztoru w Łeknie skupiała się na południe od kościoła. Miała ona typowy układ, jakim charakteryzują się wszystkie klasztory cysterskie, z zabudowaniami od strony zachodniej, południowej i wschodniej, z wirydarzem pośrodku. W środku wirydarza znajdowała się cembrowana kamiennymi ciosami studnia, w której do dziś bije źródełko. W skrzydle południowym, zgodnie z zasadami rozmieszczenia pomieszczeń „funkcyjnych” w obrębie klasztoru, znajdowała się kuchnia i refektarz. Bardzo mocno zniszczone relikty kuchni odsłonięto w jego części południowo-zachodniej, z fragmentarycznie zachowanym fundamentem pieca kuchennego, „cysterną” (?) na wodę i kanałem odprowadzającym nieczystości na zewnątrz klasztoru. W skrzydle wschodnim znajdował się kapitularz. Furta (tzn. wejście w obręb zabudowań klasztornych) z parlatorium (rozmównicą) znajdowała się w północno-zachodniej części skrzydła zachodniego. Charakter odkrytych fundamentów, na obecnym etapie badań, wydaje się świadczyć, że większa część zabudowań klasztornych była drewniana lub wykonana w technice szachulcowej (?). Badania zabudowań klasztornych są prowadzone od niedwana, nie możemy więc jeszcze podać więcej szczegółów na ten temat.
       Przybliżony widok obiektów sakralnych i klasztornych w Łeknie został przedstawiony na medalionach dwóch tablic filiacyjnych klasztoru altenberskiego z ok. 1517 roku. Jeden znajduje się w „Rituale Ordinis Cisterciensis” przechowywanym w Bibliotece Uniwersyteckiej w Düsseldorfie (sygn. Ms C 38.f.Ir), a drugi w tzw. Kronice Altenberskiej w Hauptstaatsarchiv w Düsseldorfie (sygn. Altenberg Kloster, Rep. u. Hs. 3a). Medalion z „Kroniki Altenberskiej” przedstawia widok klasztoru łekneńskiego od strony południowo-zachodniej. Zobrazowano na nim kościół typu halowego bez transeptu z okalającymi go rozproszonymi zabudowaniami. Na kościele znajdowały się dwie sygnaturki. Rycina ta powstała ok. 1517 roku za czasów opata altenberskiego Henryka IV Ruffera. W oparciu o to przedstawienie ikonograficzne i relikty odsłoniętych dotychczas fundamentów staraliśmy się dokonać przybliżonej, przestrzennej rekonstrukcji bryły kolejnych kościołów łekneńskiego opactwa cystersów. Dopiero na tej podstawie nieistniejąca dziś bryła kościoła zaczyna się jawić jako monumentalny, szczególnie w drugiej fazie rozbudowy, obiekt sakralny, który przez kilka wieków dominował w łekneńskim krajobrazie.
       Jak wynika z zapisów w Kronice wągrowieckiej, po translokacji, w XVI wieku „starożytne ruiny klasztoru” na Klasztorku były bazą surowcową dla nowowznoszonych budynków sakralnych w mieście Łeknie (kościół parafialny) i Wągrowcu (fara). W okresie późniejszym, szczególnie w wiekach XVIII-XX kamienie i cegły w dalszym ciągu były pozyskiwane z Klasztorku m.in. do budowy muru cmentarnego przy kościele pw. św. Mikołaja w Tarnowie Pałuckim, brukowania dróg, budowy okolicznych domów w Tarnowie Pałuckim, w Łeknie i w innych pobliskich miejscowościach. Wykorzystywano je także do budowy grobowców na cmentarzach parafialnych w Łeknie itp.
       W wyniku badań archeologicznych, w obrębie klasztoru i kościoła odkryto duże ilości ceramiki naczyniowej, ceramikę budowlaną, płytki posadzkowe, fragmenty szkieł witrażowych, obrabiane ciosy kamienne, zabytki metalowe, monety, w tym m.in. grosze praskie, grosz turoński Filipa IV Pięknego (z ok. 1305 r.), najprawdopodobniej przywieziony do Łekna przez cystersów z obszarów nadreńskich, brakteat guziczkowaty z wyobrażeniem NMP (?) z końca XII wieku (ok. 1180-1195). W Tarnowie, przy kościele św. Mikołaja znaleziono zaś 6 halerzy Wilhelma V (1539-1592) pochodzące z księstwa Jülich-Clave-Berg, tzn. z księstwa, na obszarze którego funkcjonował klasztor w Altenbergu i inne.
       Do szczególnie ważnych należy zaliczyć gipsowe detale architektoniczne. W latach 1985-1987 odkryto 302 ich fragmenty. Z liczby tej 257 było ornamentowanych (ok. 85% zbioru). Wiele z nich miało na sobie ślady polichromii (tak reliefowane, jak i tynk). Detale znaleziono w warstwach zalegających wewnątrz (ok. 88,04% ich ogólnej liczby) i na zewnątrz rotundy i oratorium (ok. 11,96% całego zbioru). Wśród motywów zdobniczych występowały: motywy zoomorficzne i geometryczno-roślinne w postaci palmet, półpalmet, „wolich oczek”, motywu rybiej łuski, kiści winnego grona, fragmentów kompozycji rozetalnej z kwiatów lilii, cztero i ośmolistnych rozetek, wałków itp. Polichromia odkryta na detalach i na tynku miała układ trójwarstwowy. Pierwszą warstwę stanowiła biel, drugą – biel, żółcień lub dwa rodzaje czerwieni, te z kolei pokrywała warstwa bieli. Świadczy to prawdopodobnie o wielokrotnym przemalowywaniu detali. Polichromia zachowała się w stanie szczątkowym niewiele więc można powiedzieć o motywach zdobniczych wykonanych na nich techniką malarską.
       Detale łekneńskie, biorąc pod uwagę materiał, z którego zostały wykonane, stanowią bardzo nieliczne zabytki tego typu na ziemiach polskich. Obecnie oprócz łekneńskich znamy kilka prawie identycznych przykładów z katedry metropolitarnej w Gnieźnie, które datuje się na II poł. XII wieku.. Prawdopodobnie zostały one wykonane przez tą samą strzechę budowlaną. Datacja tych zabytków nie została jeszcze dokładnie ustalona; w świetle najnowszych badań wydaje się jednak, że prawdopodobnie należy je wiązać z oratorium cysterskim (?). Badania nad tym problemem jeszcze trwają.

       Wraz z końcem średniowiecza, w wyniku wspomnianej translokacji, klasztor w Łeknie przestał funkcjonować w swojej pierwotnej formie. Nowa siedziba „szarych mnichów”, jak nazywano cystersów, powstała w Wągrowcu. Nosiła ona wezwanie Wniebowzięcia NMP i świętych Piotra i Pawła. Na miejsce jej budowy przeznaczono teren zlokalizowany w południowo-wschodniej części dzisiejszego miasta, na wyspie otoczonej rozlewiskami rzeki Wełny i Nielby (na Prostyni, zwanej Prostorzeczem), na południe od Jeziora Durowskiego i zachód od rozwijającego się od ok. 1381 roku ośrodka miejskiego, zwanego później Podklasztorzem. Klasztor ten funkcjonował tam do kasaty w 1835/36 roku, ale to już dalsza historia, barwnych i burzliwych dziejów opactwa cysterskiego Łekno-Wągrowiec.

       Relikty klasztoru w Łeknie ze względów konserwatorskich, po badaniach archeologiczno-architektonicznych są zabezpieczane ziemią. W terenie można więc oglądać tylko miejsce, gdzie klasztor ten stał. Teren wykopalisk jest udostępniany zwiedzającym tylko w czasie wykopalisk – w miesiącu lipcu.
       W perspektywie na miejscu dawnego klasztoru w Łeknie (stan. Ł3) przewiduje się utworzenie skansenu archeologiczno-architektonicznego.

       Dzieje opactwa cysterskiego w Łeknie są przedmiotem badań już od ponad 100 lat. Obszerne zestawienie literatury i źródeł dotyczących dziejów tego klasztoru zostało ostatnio zebrane m.in. w pracy Monasticon Cisterciense Poloniae i niektórych opracowaniach cytowanych w bibliografii niniejszej książki.
       Szczególnie ważne znaczenie dla pełnego poznania dziejów tego opactwa i wszelkich przemian osadniczo-kulturowych i środowiska naturalnego, tak przed jego fundacją, w okresie jego funkcjonowania i potem, mają interdyscyplinarne badania prowadzone nad łekneńskim kompleksem osadniczym od 1982 roku. Prowadzi je interdyscyplinarny zespół kierowany przez autora niniejszego opracowania, składający się ze specjalistów różnych dyscyplin naukowych. W jego stały skład wchodzą obecnie: dr Maciej Przybył – Muzeum Archeologiczne w Poznaniu (historyk archiwista), dr Elżbieta Miłosz – Instytut Antropologii UAM (antropolog), mgr Tomasz Kasprowicz – Muzeum Archeologiczne w Poznaniu (archeolog), mgr Piotr Namiota – Instytut Historii UAM (historyk; fotograf, rysownik), dr Krystyna Milecka – Zakład Biogeografii i Paleoekologii Czwartorzędu UAM (palinolog), dr Joanna Ewa Strzelczyk – Zakład Biogeografii i Paleoekologii Czwartorzędu UAM, dr Michał Kupczyk – Zakład Biologii i Ekologii Ptaków UAM (ornitolog), dr Zbigniew Celka – Zakład Taksonomii Roślin UAM, dr Beata Messyasz – Zakład Hydrobiologii UAM, dr Barbara Nagengast – Zakład Hydrobiologii UAM, dr inż. Daniel Makowiecki – Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Poznaniu (archeozoolog). Z zespołem współpracowali wcześniej (obecnie na emeryturze): mgr Ludwik Fijał (historyk, rysownik IH UAM) i mgr Ewa Springer (archeolog, IHKM w Poznaniu) oraz śp. dr Sławomir Skibiński (konserwator zabytków, chemik, UMK Toruń). W zależności od aktualnych potrzeb badawczych, do badań zespołu byli i są angażowani inni specjaliści, w tym m.in, prof. Leon Kozacki (geograf, UAM), prof. Janusz Skoczylas (geolog, UAM), prof. dr hab. Maria Poksińska (konserwator zabytków, chemik, UMK Toruń), prof. Tomasz Goslar (fizyk UAM, specjalista badań metodą 14C), prof. Tomasz Ważny (dendrochronolog, UMK Toruń), prof. Stanisław Suchodolski (numizmatyk, IHKM PAN w Warszawie), prof. Aleksander Grygorowicz (architekt urbanista, Politechnika Poznańska), prof. Tomasz Siwiński (artysta plastyk, ASP w Poznaniu), mgr Andrzej Sikorski (archeolog, Instytut Prahistorii UAM) i inni. Wyniki ich badań publikowane są w Studiach i materiałach do dziejów Pałuk oraz innych opracowaniach. 
       Wysiłek naukowy tych badaczy pozwolił bardzo szeroko spojrzeć na kolejne etapy przemian, jakie zachodziły na przestrzeni dziejów w łekneńskim kompleksie osadniczym, ukazując jednoznacznie bezwzględną potrzebę wszechstronnej współpracy specjalistów z wielu dziedzin, dla wiarygodniejszego, barwnego i pełnego dynamizmu zobrazowania życie i dzieł naszych przodków.
       Dzięki temu możemy dziś powiedzieć, ujmując to nieco w poetyckiej formie, że w wyniku ich pracy i wiedzy „nieme kamienie łekneńskiego kompleksu osadniczego i klasztoru pw. NMP i św. Piotra zaczęły mówić”. 

       Za dotychczasową współpracę wszystkim bardzo serdecznie dziękuję!

Andrzej M. Wyrwa

ambona – kazalnica, jeden z głównych elementów wyposażenia kościoła, służy do odczytywania tekstów liturgicznych, wygłaszania kazań.

apsyda – aneks na planie półkolistym, przylegający najczęściej do prezbiterium, transeptu.

beneficjum – dobrodziejstwo; w prawie kanonicznym urząd kościelny z własnym uposażeniem; w średniowieczu nadanie gruntu wasalowi przez seniora; potocznie uposażenie klasztoru, kościoła.

brakteat – cienka moneta wybijana jednostronnie, wypukła na awersie; brakteat guziczkowy wyglądem zewnętrznym ,wypukłym awersem, przypomina guzik.

bulla – pieczęć papieska, z reguły ołowiana; krążek o średnicy ok. 2,5-3,5 cm, zawieszona na konopnych sznurach do dokumentu; nazwa bulli przeszła na oznaczenie dokumentów nią uwierzytelnianych.

cellarium – podręczny magazyn konwentu zwykle zajmujący pomieszczenia piwniczne lub zagłębione w ziemię.

coenobium – tu: zamknięty zespół obiektów przeznaczonych na siedzibę mnichów; inaczej klasztor.

chór – patrz prezbiterium.

chór muzyczny – chór śpiewaczy, empora organowa, pomieszczenie na instrument muzyczny.

dziesięcina – stały podatek płacony przez ludność na rzecz kościoła wynoszący dziesiątą część zbiorów lub dochodów (w Polsce od XI – XIX w.); w wyniku nadania ich przez kościół klasztorowi stanowiły one bardzo ważne źródło jego dochodów.

egzempcja – wyjęcie określonego miejsca lub osoby fizycznej czy prawnej (np. zakon) spod zwyczajowej władzy ordynariusza miejsca (biskupa) i poddanie bezpośrednio wyższemu przełożonemu kościelnemu lub zakonnemu; inaczej wyjęcie spod jurysdykcji biskupiej.

ekskomunika – kościelna kara poprawy, klątwa; w łac. excommunicatio – wyłączenie ze społeczności wiernych.

empora – rodzaj galerii lub trybuny wspartej na kolumnach, głównie w kościołach, mającej na celu powiększenie powierzchni dla uczestników nabożeństwa (np. empora chóru muzycznego; empora organowa).

erekcja – (łac. erigare -> wznosić) akt prawny kompetentnego przełożonego kościelnego, powołującego do istnienia urząd kościelny, beneficjum kościelne, instytucję kościelną; dzięki erekcji nowo powstała jednostka uzyskuje osobowość prawną.

fundacja – osoba prawna powołana do życia przez akt fundacji, mocą którego założyciel (fundator) przeznaczył pewien majątek na oznaczone cele, ustanawiając zarazem sposób jego administrowania; fundacja jest instytucją prawa kanonicznego.

fundator – (łac. fundare -> zakładać) twórca (osoba fizyczna albo moralna), założyciel instytucji kościelnej, dający jej podstawy duchowe i materialne; osoba która ofiarowała grunt pod budowę kościoła (klasztoru), czy też wzniosła go ze swych funduszów lub zapewniła uposażenie dla beneficjum kościelnego; w przeszłości fundator nadawał też pewne przywileje i prawa; osobę fundatora ogłasza się podczas nabożeństw, a imiona wpisuje się do roczników kościelnych (nekrologów). 

fraternia – pomieszczenie w budynku klauzury przeznaczone dla wspólnej pracy.

grzywna – pierwotnie nazwa wiązki skórek zwierząt futerkowych lub naszyjnika jako jednostki płatniczej, a także jednostka wagowo pieniężna.

habit – prosta, długa szata, bez wcięcia w pasie, o rękawach dość szerokich, prostych, wszytych bez podkroju; płasko rozłożona przypomina kształtem literę T; przewiązana w talii paskiem (różnym w różnych zakonach) lub sznurkiem.

halowy kościół – budowla sakralna, w której wszystkie nawy mają jednakową wysokość, a nawa główna pozbawiona okien oświetlana jest za pośrednictwem okien naw bocznych.

hypokaustum – pomieszczenie pod podłogą wspartą na niskich słupkach z cegły, wypełnione powietrzem nagrzanym w pobliskim piecu; inaczej system ogrzewniczy.

immunitet – prawo niepodlegania temu co ciąży na innych; w średniowieczu całkowite lub częściowe zwolnienie ludności w dobrach feudała (tu klasztoru) od powinności na rzecz państwa (immunitet ekonomiczny) lub wyłączenia jej (tu klasztoru) spod sądownictwa urzędników książęcych (immunitet sądowy).

infuła – mitra, w kościele katolickim uroczyste nakrycie głowy biskupów, składające się z dwóch trójkątów sferycznych, połączonych prostą opaską, z dwoma wiszącymi z tyłu taśmami; często wykonana z bardzo kosztownych materiałów.

interdykt – w kościele rzymskokatolickim kara kościelna nałożona na osoby albo terytorium, zakazująca przyjmowania pewnych sakramentów i odprawiania niektórych czynności kultu religijnego.

kapelan – duchowny spełniający funkcje liturgiczne przy kaplicy zakonnej, szpitalnej itp.; capelanus (w średniowieczu) – kapelan, sekretarz królewski.

kapituła – zgromadzenie przełożonych (m.in. zakonu).

Kapituła Generalna Cystersów – zgromadzenie (zjazd) przełożonych (opatów) wszystkich istniejących klasztorów, stanowiąca dla całego zakonu władzę ustawodawczą i sądowniczą; odbywała się raz w roku, od 14 września, tj. od dnia Podwyższenia Krzyża Świętego (dzień lub kilka dni).

kapitularz – jedno z pomieszczeń klasztoru, sala reprezentacyjna przeznaczona na miejsce zebrań kapituły i zakonników, usytuowane zazwyczaj w skrzydle wschodnim zabudowań klasztornych przy krużganku, w sąsiedztwie prezbiterium kościelnego.

klasztor – zamknięty zespół budynków lub pomieszczeń, miejsce wspólnego zamieszkania zakonników lub zakonnic.

klauzura – w klasztorach ściśle określona część, do której nie mają wstępu obcy (przede wszystkim osoby płci odmiennej) i której zakonnicy nie mogą opuszczać bez zgody przełożonego.

konfrater – współtowarzysz, członek bractwa (świecki członek wspólnoty).

konwent – tu: zespół zakonników mających prawo głosu na zebraniach dotyczących spraw zakonu, klasztoru.

konwers – brat świecki nie posiadający święceń, wykonujący w klasztorze prace fizyczną.

korzec – miara pojemności materiałów sypkich; np. w latach 1787-1857 korzec galijski = 123 litry; jego pojemność w zależności od okresu i regionu jest zróżnicowana.

kruchta – przedsionek kościoła poprzedzający główne wejście, czasami osobna jednokondygnacyjna przybudówka.

krużganek – ciąg komunikacyjny biegnący wzdłuż zewnętrznych ścian budynku, najczęściej od strony dziedzińca (wirydarza), z jednej lub kilku stron, w jednej lub kilku kondygnacjach, otwarty arkadami filarowymi lub kolumnowymi; był on ważną częścią składową klasztoru, otaczając w kondygnacji parterowej wirydarz.

łan – miara powierzchni rolnej; np. łan frankoński do 1819 roku = 258.554 m2.

magdeburskie prawo – prawo miejskie Magdeburga, które od końca XII wieku było wzorem prawno-organizacyjnym dla innych miast wschodnioniemieckich, od XIII w. przyjmowane w miastach polskich lokowanych na tzw. „prawie niemieckim”.

majuskuła – wielka litera alfabetu; pismo majuskułowe, wersalikowe.

mensa – monolitowa płyta z piaskowca lub marmuru stanowiąca zasadniczą część ołtarza, często w kształcie sarkofagu lub bloku, w mensie znajduje się kwadratowe wydrążenie na relikwie męczenników.

minuskuła – mała litera alfabetu; pismo minuskułowe, tekstowe.

nawa – część wnętrza kościoła przeznaczona dla wiernych, często podzielona kolumnami, filarami lub arkadami na nawę główną (pośrodku) i nawy boczne.

nekrolog – księga zmarłych, tu: zakonników, darczyńców klasztoru i osób współpracujących z klasztorem; odnotowywano w nich też m.in. śmierci władców itd.; zmarły zapisany jest tam pod dniem swojej śmierci, z podaniem krótkiej informacji o nim. W tym dniu zakonnicy byli zobowiązani do modlitw za dusze danego zmarłego.

nowicjat – okres próbny w zakonie, który muszą odbyć kandydaci do zakonu lub dom zakonny, w którym nowicjusze odbywają swój nowicjat zwykle pod zwierzchnictwem mistrza nowicjatu.

obserwancja – (łac. observantia -ae) przestrzeganie reguły zakonnej.

opactwo – klasztor liczący przynajmniej ok. 12 mnichów, którym zarządza opat (ojciec klasztoru); inaczej też zabudowania klasztoru z siedzibą opata.

oratorium – „dom modlitwy”, gdzie odbywały się nabożeństwa (mniejszy kościół).

pastorał – w kościele rzymskokatolickim, wysoka laska wykonana przeważnie z metalu, zakończona u góry spiralą, tzw. krzywaśnią, bogato zdobiona; oznaka godności biskupiej lub opackiej.

paliusz – w liturgice rzymskokatolickiej wełniana biała taśma o szerokości ok. 7 cm, ozdobiona sześcioma czarnymi krzyżykami, noszona na ramionach, opadająca w formie trójkąta na piersi i plecy; używana od V wieku przez papieży, od XIII wieku przez arcybiskupów.

Pałuki – region historyczny i etnograficzny, położony w północno – wschodniej części Wielkopolski, między górnym i środkowym biegiem rzeki Wełny i Noteci. Od wschodu graniczą z Kujawami, od północy z Krajną; na jego obszarze leży m.in. Biskupin, Żnin, Łekno, Wągrowiec. 

patrocinium – tu: pod patronatem, opieką (świętego); inaczej też wezwanie (kościoła).

parlatorium – rozmównica, sala klasztorna przeznaczona do rozmów z osobami świeckimi.

portal – ozdobne obramowanie otworu wejściowego, na które składają się elementy architektoniczne i rzeźbiarskie.

„prawo niemieckie” – zespół norm zachodnioeuropejskich prawa feudalnego przyjmowanych w Polsce od pocz. XIII w. za pośrednictwem Niemiec. Początkowo prawo ludności napływowej, później – wzór prawno-organizacyjny przy lokacji polskiej wsi na prawie czynszowym oraz organizacji samorządowej miasta.

predella – część ołtarza spoczywająca na mensie, stanowiąca podstawę retabulum, często rzeźbiona lub zdobiona malowidłami.

prezbiterium – część wewnętrzna kościoła przeznaczona dla duchowieństwa, mieszcząca ołtarz główny, stalle (ławy); inaczej chór; zazwyczaj wydzielona od nawy głównej lekkim podwyższeniem, balustradą i tęczą; wyodrębniona także w bryle zewnętrznej.

profes – zakonnik po złożonych ślubach zakonnych.

przypora – skarpa, pionowy element konstrukcyjny w formie prostego lub uskokowego filara przyściennego; wzmocnienie ściany budynku.

refektarz – pomieszczenie w budynku klasztornym przeznaczone do spożywania posiłków; inaczej jadalnia; znajdował po przeciwnej stronie kościoła, najczęściej w południowym skrzydle klasztoru.

regalia – regale, w średniowieczu uprawnienia gospodarcze przysługujące wyłącznie panującemu, prawa te panujący mógł przekazać na określonych obszarach np. klasztorowi.

retabulum – nastawa ołtarzowa ustawiona w tylnej części ołtarza na mensie ołtarzowej lub osobnej podbudowie.

sklepienie – konstrukcja budowli wykonana z kamienia naturalnego, sztucznego, cegły, służąca do przykrycia określonej powierzchni budynku.

strop – zespół elementów konstrukcyjnych rozdzielających w poziomie poszczególne kondygnacje budynku lub ograniczający go od góry; np. strop drewniany wykonany z belek opartych na ścianach nośnych budynku.

strzecha budowlana – średniowieczna organizacja budowlana skupiająca rzemieślników różnych specjalności dla zrealizowania wielkich przedsięwzięć budowlanych, np. takich jak klasztory.

sygnaturka – mały dzwon kościelny umieszczony zwykle w wieżyczce nad prezbiterium lub na skrzyżowaniu naw; także nazwa takiej wieżyczki.

szachulcowa konstrukcja – (inaczej mur pruski), której szkielet stanowi drewniane belki, a konstrukcje pola między nimi wypełnione są cegłą lub gliną.

szkaplerz – część stroju zakonnika noszona na habitach; długi prostokątny płat sukna szerokości klatki piersiowej, wkładany przez okrągły otwór pośrodku, jeden koniec szkaplerza opada na piersi, a drugi na plecy , do dolnego brzegu habitu; w wielu zgromadzeniach zakonnych obowiązuje kaptur przyszyty najczęściej do krótkiej sięgającej łokci mozetty (pelerynki).

tabernakulum – mała, zamykana na klucz szafka stojąca pośrodku tylnego brzegu mensy ołtarzowej, przeznaczona do przechowywania hostii i komunikantów.

transept – nawa poprzeczna w stosunku do nawy głównej i prezbiterium.

translokacja – (łac. transfero, -tuli, -latum, – ferre) oznacza przeniesienie (przemieszczenie) z jednego miejsca na drugie; translokacja opactwa odnosi się do zmiany siedziby i przeniesienia konwentu ze starego do nowego klasztoru.

uncjała – pismo złożone z zaokrąglonych, oddzielnych majuskuł.

wirydarz – zwykle prostokątny lub kwadratowy dziedziniec wewnątrz zabudowań klasztornych, otoczony krużgankami otwierającym się do niego arkadami, z ogrodem i ustawioną pośrodku lub od strony południowej (blisko refektarza i kuchni) studnią.

zakon – organizacja religijna grupująca ludzi prowadzących wspólne życie, oparte na określonej regule, mająca na celu realizowanie wzorów życia religijnego w sposób bardziej rygorystyczny i doskonalszy niż czynią to przeciętni wyznawcy danej religii.

zakrystia – boczne pomieszczenie w świątyni, przylegające do prezbiterium, przeznaczone do przechowywania szat i sprzętów liturgicznych i przygotowania się kapłana.