Najciekawsze odkrycia archeologiczne przedstawione na wystawie pochodzą z 35 stanowisk. Pierwsza część wystawy obejmuje zabytki pradziejowe, z wyjątkiem trzech stanowisk, z których prezentujemy także znaleziska średniowieczne (Dźwierzchno, Głuchowo i Kozanki Podleśne). Druga część ekspozycji przedstawia odkrycia datowane na średniowiecze i czasy nowożytne.
Najstarsze są wytwory krzemienne z późnopaleolitycznych osad odkrytych w Krągoli, gm. Stare Miasto (kultura hamburska; z ok. 12 tys. p.n.e.), oraz w Cichmianej, gm. Dąbie (kultura świderska; z ok. 10 tys. p.n.e.). Dzięki zastosowanym metodom badawczym – szczegółowej planigrafii i przesiewania warstwy kulturowej, pozyskano z nich obfity materiał krzemienny. W Cichmianej dominują wytwory z krzemienia czekoladowego, surowca obcego pochodzenia. Miejsce obróbki obsydianu zlokalizowane na tej osadzie jest odkryciem wyjątkowym w skali całego Niżu Polskiego. Na środkową epokę kamienia (mezolit) jest datowany wybór wytworów krzemiennych znalezionych w Rosku, gm. Wieleń (kultura maglemoska i Duvensee; z ok. 9 tys. p.n.e). Młodszą epokę kamienia reprezentują siekierki kamienne i płytka kościana, odkryte na wielokulturowym stanowisku w Głuchowie, gm. Komorniki. Natrafiono tam na neolityczne osady (m.in. kultury pucharów lejkowatych; z ok. 2. poł. 4 tys. p.n.e.) i na cmentarzysko szkieletowe (kultury ceramiki sznurowej; z ok. 3 tys. p.n.e.).
Znaleziska z wczesnej epoki brązu (ok. 2300 – 1500 p.n.e.) pochodzą z osady obronnej w Bruszczewie, gm. Śmigiel (kultura unietycka), z cmentarzyska w Śmiardowie Krajeńskim, gm. Krajenka (kultura grobsko-śmiardowska), oraz z osady i cmentarzyska w Rosku, gm. Wieleń (kultura przedłużycka). W Bruszczewie wykonano prospekcję geomagnetyczną stanowiska. W założonych wykopach odsłonięto obiekty o różnej funkcji gospodarczej. Do drobnych znalezisk z tej osady należą grudki metalu (brązu), fragmenty sztyletu, narzędzi i ozdób brązowych, grociki krzemienne, narzędzia kościane i rogowe, ceramika i dna pojemników z kory drzewnej. W Śmiardowie Krajeńskim zbadano grób szkieletowy, tzw. wanienkowaty, z podłużną i głęboką jamą obudowaną kamieniami. Odkryto w nim fragment szpili, większe naczynie garnkowate i dwa małe pucharki. W Rosku znaleziono naczynie i okazałe szpile brązowe.
Prezentowane znaleziska kultury łużyckiej, ze środkowej i młodszej epoki brązu po wczesną epokę żelaza (ok. 1400-400 p.n.e.), pochodzą z cmentarzysk w Drawsku, w Obornikach i w Rosku oraz z osady w Głuchowie. Wyposażenie grobów, przeważnie popielnicowych, stanowiła ceramika odznaczająca się bogactwem form i ornamentyki, rzadziej inne przedmioty. W Obornikach popielnice były nakryte misą, sporadycznie płytą kamienną, i większość grobów miała obstawę kamienną. Na osadzie w Głuchowie odsłonięto ślady po słupach budynków naziemnych, jamy gospodarcze, paleniska i piece. Pozyskano liczną ceramikę a wśród innych znalezisk – brzytwę brązową i przęślik.
Kulturę pomorską (wczesna epoka żelaza) reprezentują na naszej wystawie naczynia, przęślik, łyżki gliniane i szydło kościane, pochodzące z Głuchowa oraz z Dźwierzchna, gm. Złotniki Kujawskie. Na obu stanowiskach funkcjonowały osady a w Głuchowie także cmentarzysko. W ostatnim czasie liczba grobów zbadanych na tym cmentarzysku wzrosła do ponad 100. Były one ubogo wyposażone i częściowo miały obwarowania lub bruki kamienne. Spalone szczątki ludzkie znajdowały się w popielnicy glinianej lub bezpośrednio w jamie grobowej.
Z kulturą jastorfską łączone są naczynie z osady w Rosku, datowane na VI-V w. p.n.e., oraz znacznie młodszy grób jamowy odkryty w Drawsku, datowany na II w. p.n.e. Przedstawiamy jego kompletne wyposażenie: fragmenty naczynia, zapinkę, nóż i brzytwę.
Na szczególną uwagę zasługują znaleziska z pierwszych wieków naszej ery (okres wpływów rzymskich i wczesny okres wędrówek ludów), pochodzące z cmentarzysk odkrytych w Jordanowie, gm. Świebodzin, i w Karczynie, gm. Inowrocław, oraz z osad w Dźwierzchnie, w Stobnie, gm. Godziesze Wielkie, i w Kozankach Podleśnych, gm. Świnice Warckie. W Jordanowie do tej pory odkryto około 140 grobów kultury wielbarskiej, ciałopalnych i szkieletowych, datowanych na II w. i początki III w. Do ich wyposażenia należały naczynia, zapinki, grzebienie, szpile kościane, klamerki i paciorki srebrne, paciorki szklane, wisiorki metalowe i bransolety. W palenisku położonym na obrzeżu cmentarzyska została znaleziona główka figurki zoomorficznej(?). W Karczynie natrafiono na groby ciałopalne i szkieletowe kultury przeworskiej, z II-V w. Na ich wyposażenie składały się naczynia, części stroju i ozdoby oraz przedmioty codziennego użytku. W grobach ciałopalnych dodatkowo znajdowały się militaria. Najbogatszym spośród grobów szkieletowych był grób kobiecy, w którym odkryto m.in. liczne paciorki, przypuszczalnie w większości stanowiące aplikację nakrycia głowy lub twarzy. Prezentowany wybór zabytków z tej niezwykle interesującej nekropoli obejmuje naczynia wykonane ręcznie i przy użyciu koła garncarskiego, zapinki, sprzączki i okucia pasa, paciorki, zawieszki, igły, grzebień, klucz, kłódkę, kostkę do gry i ostrogi. W Stobnie na osadzie kultury przeworskiej z III-IV w. zbadano relikty kilku chat i obiektów gospodarczo-produkcyjnych, odkrywając ceramikę wykonaną ręcznie i przy zastosowaniu koła garncarskiego oraz inne przedmioty, wśród nich dwa denary wybite za panowania cesarza Kommodusa (lata 180-192), fragment grzebienia, okucie brązowe, zawieszkę z poroża i grzechotkę. Na osadzie kultury przeworskiej w Dźwierzchnie natrafiono na jamy gospodarcze, piece wapiennicze i pochówki psów. Do drobnych znalezisk z tej osady należą: krzesak, rozcieracz, ciężarek tkacki, narzędzia kościane i z poroża, amulet z kręgu rybiego i krążek ceramiczny wykonany z fragmentu naczynia. Prezentację znalezisk z osad kultury przeworskiej uzupełniają fotografie pieca wapienniczego odkrytego w Głuchowie, jamy do moczenia lnu (?) odsłoniętej w Brońsku, gm. Śmigiel, oraz studni odkrytych w Kozankach Podleśnych i w Białczu Starym, gm. Śmigiel. Kolejne studnie i obiekt koszowy z Białcza Starego przedstawione na fotogramach mają niepewną chronologię i mogą wiązać się z kulturą łużycką, kulturą pomorską lub kulturą przeworską.
Z wielokulturowych stanowisk odkrytych w Dźwierzchnie, Głuchowie i Kozankach Podleśnych pokazujemy oprócz wzmiankowanych już znalezisk pradziejowych także zabytki z osad średniowiecznych. W Dźwierzchnie natrafiono na relikty budynku z XIII – XIV w. oraz na interesujące drobne znaleziska, m. in. kościane groty bełtów kuszy, amulet gliniany, tygielek i kamienną formę odlewniczą. Z Głuchowa pochodzą kabłączki skroniowe, grzebienie kościane, pozłacana blaszka brązowa oraz różne narzędzia, natomiast z osady w Kozankach Podleśnych, na uwagę zasługują ostrogi, topory i ozdoby miedziane, a wśród nich zawieszki, kabłączki skroniowe i obrączka.
W trakcie XXII. już sezonu badań wykopaliskowych w Łeknie, gm. Wągrowiec, rozpoznawano obiekty architektoniczne i osadnicze usytuowane na południe od kościoła cysterskiego i rotundy. Odsłonięto relikty kuchni klasztornej z piecem, „cysterną” i kanałem odpływowym oraz fundamenty „domu bramnego” i „domu opata” (z ok. XIV w.) z pozostałościami kominka. W obrębie wirydarza klasztornego natrafiono na studnię cembrowaną ciosami kamiennymi, wybudowaną prawdopodobnie w momencie zakładania klasztoru, a więc ok. XII-XIII w. Służyła ona zakonnikom cysterskim do poł. XV w. Z zasypiska studni wydobyto m. in. duże ilości ceramiki naczyniowej (XV w.) oraz fragment sztyletu. Badania w Łeknie mają charakter interdyscyplinarny, obejmując m. in. specjalistyczne badania przyrodnicze i fizyczno-chemiczne. Wykonano także zdjęcie lotnicze w podczerwieni, na którym wyraźnie zarysowany jest cały łekneński kompleks osadniczy.
Samarzewo, gm. Słupca, to wczesnośredniowieczny zespół osadniczy składający się z grodziska i dwóch osad przygrodowych, funkcjonujący w IX i najprawdopodobniej w 1. poł. X w. W warstwie kulturowej zalegającej we wnętrzu dawnej warowni odkryto relikty spalonych belek drewnianych oraz bruku kamiennego, związanego prawdopodobnie z konstrukcją wału lub wieży bramnej. W trakcie wykopalisk uzyskano m. in. kilka całych naczyń i wiele ułamków, w tym fragment pucharka, ponadto grot strzały z zadziorami, ułamek osełki kamiennej, przęślik gliniany, kości zwierzęce i spalone ziarno zbóż.
Badania wykopaliskowe w Gieczu, gm. Dominowo objęły rzędowe cmentarzysko szkieletowe datowane, na okres od poł. XI – do końca XII w., oraz osadę datowaną na dwie fazy: od VIII do IX w. oraz od X do 1. poł. XI w. Prezentowane wyposażenie pochowków stanowią m.in. noże, niekiedy ze szczątkowo zachowanymi fragmentami pochewek z materiałów organicznych, krzesiwa, osełki, kabłączki skroniowe, instrument muzyczny, szpila pierścieniowata, obrączki i pierścionek. Dość liczne są także znaleziska monet. Badania na osadzie dostarczyły, oprócz zbioru ceramiki naczyniowej, także wielu zabytków takich jak fragmenty grzebieni, szydła kościane i przęśliki gliniane. Szczególnym znaleziskiem są trzy żelazne misy, tzw. śląskie oraz stilus do pisania na tabliczkach powleczonych woskiem.
Z obiektów odsłoniętych na podgrodziu Ostrowa Lednickiego, na północ od wyspowego przyczółka mostu poznańskiego, pochodzą ciężarki ołowiane, będące być może wytworami lokalnymi oraz grociki strzał. W innym wykopie, usytuowanym równolegle do ściany zachodniej palatium odsłonięto pozostałości drewnianych konstrukcji skrzyniowych, wzmocnionych palami i przykrytych kilkoma warstwami bruku kamiennego.
Interesujące i liczne materiały odkryto w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych na terenie Poznania. Ostatnie dwa sezony badań Ostrowa Tumskiego, oprócz dużych ilości ceramiki datowanej na VIII/IX i X/XI w., dostarczyły także wielu interesujących zabytków. Są wśród nich: pieczęć brązowa brata Jakuba, lektora zakonu dominikanów z k. XIII i pocz. XIV w., gliniane tygielki odlewnicze z pracowni złotniczej z XI w., fragment grzechotki z XII w. i wczesnośredniowieczna figurka konika. Ponadto, w 2003 r., w rejonie ulicy Posadzego 5 natrafiono na pozostałości potężnych konstrukcji wału poznańskiego zespołu grodowego, którego stopa zalegała na głębokości 5,5 m od powierzchni terenu.
W trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych przy ulicy Masztalarskiejodkryto fragmenty północno- zachodniego odcinka średniowiecznych umocnień obronnych miasta. Był to wewnętrzny mur obronny wraz z basztą, prawdopodobnie z przełomu XIII i XIV w. oraz fragment zewnętrznego muru obronnego z wykuszem armatnim, być może z 1. poł. XV w. W materiale ruchomym wystąpiła ceramika naczyniowa, budowlana, kafle piecowe, przedmioty ze szkła oraz monety datowane od XV do XIX w.
Licznych i ciekawych oraz dobrze zachowanych materiałów dostarczyły badania ratownicze posesji staromiejskich Poznania. Z ulicy Wronieckiej pochodzi np. talerz z XVI w., będący prawdopodobnie wyrobem warsztatu we Frankfurcie nad Odrą. Przy ulicy Dominikańskiej odkryto być może warsztat szewski, w którym produkowano buty z wysokimi cholewami i buty niskie. Z dołów kloacznych przy Starym Rynku wydobyto m. in. dużą kolekcję naczyń ceramicznych i łyżki drewniane.
Różnorodne znaleziska w postaci elementów architektury, ceramiki naczyniowej, kafli, monet i wyrobów metalowych o chronologii od XIII do XVIII w pozyskano z badań prowadzonych w rejonie Zamku Królewskiego Przemysła II. Podobne zabytki, ale datowane na okres XV/XVI do XVIII w. pochodzą z badań dworu starościńskiego w Pobiedziskach.
W Międzyrzeczu badaniami wykopaliskowymi objęto centrum średniowiecznego miasta lokacyjnego – Rynek wraz z przyległymi ulicami. Odkryto w tym miejscu także groby szkieletowe z pozostałościami drewnianych trumien. Łącznie pozyskano około 50 tysięcy różnych zabytków, o chronologii od XIII do XVIII w. Oprócz ceramiki, narzędzi metalowych i przedmiotów codziennego użytku, znaleziono sporo militariów, elementy oporządzenia jeździeckiego, kafle piecowe, w tym kafle miskowe z rozetami na dnach oraz duże ilości kości zwierzęcych.
Z osady w Brońsku, gm. Śmigiel, prezentowane są kabłączki skroniowe, zabytki kościane, pucharek gliniany, datowany na IX w. a z osady w Kiełpinach, gm. Siedlec, późnośredniowieczna sprzączka brązowa.
Badania archeologiczne w Kaliszu prowadzono na terenie Starego Miasta, gdzie odkryto osadę datowaną na X-XIII w., oraz na grodzisku z VII – IX w. w Kaliszu-Ogrodach. Z osady na Starym Mieście pochodzi ceramika i różnorodne zabytki np. grzebień kościany z wyobrażeniem żółwia, kość do gry, szydła, łyżwy, kabłączki skroniowe, pierścionki, przęśliki i odważniki.
Na wystawie znalazł się także jedyny zachowany egzemplarz polskiej bulli ołowianej, datowany wstępnie na okres między panowaniem Bolesława Szczodrego, a Bolesława Kędzierzawego (2 poł. XI – 1 poł. XII w.). Jest to najstarsza, lub jedna z dwóch najstarszych zachowanych pieczęci polskich, obok pieczęci Władysława Hermana, przechowywanej w zbiorach niemieckich. Bullę, znalezioną w 2002 r., w trakcie badań terenowych związanych z projektem Corpus Thesaurorum Poloniae w rejonie miejscowości Głębokie, gm. Kiszkowo, przekazali do zbiorów Muzeum Archeologicznego jej odkrywcy, poznańscy archeolodzy Małgorzata i Mirosław Andrałojč.
Skarb monet, prezentowany obok bulli, pochodzi z terenu Wielkopolski z miejscowości nieznanej. Zawiera 929 monet od pierwszych półgroszy Władysława Jagiełły (1386) do najwcześniejszych monet Zygmunta Starego. Do rzadkich i ciekawych, a przy tym dobrze zachowanych monet zaliczyć można półgrosz Władysława Jagiełły bity we Lwowie. Wśród monet obcych znajdują się półgrosze miasta Świdnicy (ostatnie emisje w skarbie datują go na 1521 r.), krajcary z Tyrolu i bardzo rzadkie w Polsce naśladownictwo polskich półgroszy z hrabstwa Rietberg (1518?). Jest to trzecie znalezisko tej monety w Polsce. Skarb trafił do Muzeum Archeologicznego dzięki funduszom przekazanym prze Spółdzielczą Grupę Bankową Gospodarczego Banku Wielkopolski SA.
Na fotogramach zaprezentowano studnie wczesnośredniowieczne odkryte w trakcie badań ratowniczych w Białczu Starym i w Prochach, gm. Wielichowo.
