W marcu i kwietniu 2012 roku miał miejsce 15 sezon wykopaliskowy w Tell el-Farcha. Badania prowadzone są wspólnie z Instytutem Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie przy współpracy z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW w Kairze.

Prace prowadzone przez Muzeum Archeologiczne w Poznaniu skupiały się na Komie Centralnym i północnej części Komu Wschodniego. Kom Centralny, największe ze wzgórz  stanowiska uważany był jak dotąd za pozostałość osady rolników, rzemieślników i rybaków, gdzie od czasów nagadyjskich (3350 p.n.e.), w przeciwieństwie do Komu Wschodniego, nie wznoszono żadnych reprezentacyjnych budynków. Jedynie w okresie wcześniejszym,  w połowie 4 tys. p.n.e., na skraju komu, funkcjonowała tzw. rezydencja dolnoegipska, otoczona grubym murem z suszonej cegły. Przebadana została ona częściowo w latach 2008-2009. W 2011 roku postanowiono poszerzyć wykop tak aby uchwycić południowo-zachodnią część owej rezydencji (Fot. 1). Prowadzone w 2011 i pierwszej części sezonu 2012 prace, aczkolwiek przyniosły szereg ciekawych znalezisk archeologicznych potwierdzały służebną rolę osady od okresu Naqada IIIB. Jednakże w starszych warstwach (Naqada IIIA) natrafiono na budowlę o murach grubości ok. 1,5 m wzniesioną z suszonej cegły. Od strony północnej flankowana była ona przez mur odkryty już w latach 2004-2006, którego interpretacja aż do tego roku była niemożliwa. W części północno zachodniej zlokalizowane było pomieszczenie o wymiarach 3 x 7 m, do którego prowadziło wejście szerokości ok. 1m o zaokrąglonych murach, w okresie późniejszym poszerzone do 2 m. Prawdopodobnie kolejne pomieszczenie przylegało do niego od południa (prace w toku). Przed pomieszczeniem znajdował się plac, na którym wzniesiono dwie koliste struktury o średnicy 2 m (Fot.2). Zarówno we wnętrzu przebadanego pomieszczenia jak i na placu przed nim znaleziono liczne ślady obecności mat. Jednocześnie uwagę zwraca minimalna ilość materiału zabytkowego – ceramiki, kości zwierzęcych i krzemieni. Wygląda jakby teren na obszarze tym nie prowadzono żadnej działalności gospodarczej. Sytuacja odmienna jest po wschodniej, na zapleczu budowli, gdzie mamy z typowym dla osady zaśmieceniem. Budynek wznosił się na zachodniej krawędzi osady i zwrócona była ku północnemu-zachodowi. Niewątpliwie pełnił on ważną role w okresie protodynastycznym (4 faza Tell el-Farcha). Należy zwrócić uwagę, że została ona wzniesiona w miejscu, gdzie wcześniej znajdowała się rezydencji dolnoegipskiej. Mamy więc do czynienia z zachowaniem tradycji wagi tego miejsca, które straciło na znaczeniu dopiero w początkach okresiu wczesnodynastycznym (5-ta faza stanowiska).

W 2012 roku podjęto się również weryfikacji wyników badań geofizycznych wykonanych w 2000 roku. Wskazywały one na istnienie okrągłej struktury o średnicy ok. 8 m. Spodziewaliśmy się odkryć budowle przypominającą obiekt odkryty na komie wschodnim. Miał on 8 m średnicy, mury grubości 80 cm. Tuż pod powierzchnią gruntu ukazała nam się budowla o znacznie większych rozmiarach. Usytuowana jest ona na stoku, gdzie różnica wzniesień wynosi ponad 1,5 m, co wskazywać może, że w części zachodniej zachowana jest ona do wysokości ok. 2 m. Wnętrze budowli miało średnicę 7 m. Otoczone było ono murem grubości 1 m i opasane kolejnym 1 m grubości murem (Fot.3). Przebadana została jedynie najwyższa część budowli. Na podstawie materiału ceramicznego możemy stwierdzić, że mogła ona funkcjonować do początków Trzeciej Dynastii. Na tym etapie prac trudno przesądzać o funkcji tej budowli. Niewątpliwie jednak jest ona wyjątkowa, biorąc pod uwagę, że powstała ona najpóźniej w okresie wczesnodynastycznym.

Na komie wschodnim prace koncentrowały się przede wszystkim na obszarze ograniczonym na południu murem mastaba, od zachodu grubym murem dochodzącym do mastaby mastaba od północy również potężnym murem, którego północne lico zostało odkryte już w latach 2003-2004 roku. Przestrzeń pomiędzy owymi murami wypełniały pomieszczenia gospodarcze (Fot. 4). Znaleziono tu ogromną ilość fragmentów naczyń gospodarczych w tym stojących in situ naczyń zasobowych. Znaleziono tu również cenniejsze przedmioty jak męska glinianą figurkę mężczyzny w przepasce biodrowej i ochraniaczu na penisa, duży nóż bifacjalny (Fot. 5) czy wyroby z miedzi (Fot. 6). Niewykluczone, że mamy tu do czynienia z okręgiem pogrzebowym związanym z mastabą.

Badania Muzeum Archeologicznego w Poznaniu były finansowane przez Fundację na Rzecz Nauki Polskiej w ramach projektu naukowego „Delta Nilu jako centrum wymiany kulturowej pomiędzy Górnym Egiptem i południowym Lewantem w 4. tysiącleciu p.n.e.” i Fundację Patrimonium w Poznaniu.

Dodatkowych informacji udzieli dr Agnieszka Mączyńska, Tel. 61 852 82 51, wew. 205
agnieszka.maczynska@muzarp.poznan.pl