Teresa Jakimowicz, Pałac Górków w Poznaniu, Poznań 1998 (Biblioteka „Kroniki Miasta Poznania „, Zabytki Poznania). 

WSTĘP 

[ s.8-11:] 
[…] Badania podjęte w latach powojennych, głównie w związku z koniecznością odbudowy Starego Miasta ze zniszczeń spowodowanych drugą wojną światową, rzuciły nieco światła na architekturę Poznania w XVI wieku i wydobyły z zapomnienia wiele faktów, związanych z kulturą artystyczną miasta w okresie Odrodzenia. Między innymi właśnie dzięki powojennym pracom badawczym jednym z bardziej interesujących zabytków architektury szesnastowiecznego Poznania i Wielkopolski okazał się pałac Górków przy ulicy Wodnej. 

Przebudowany ze średniowiecznych kamienic na siedzibę rodu Górków herbu Łodzia stanowił on w XVI wieku jeden ze znamienitszych w Polsce miejskich pałaców magnackich, a zarazem żywe centrum życia kulturalnego i politycznego oraz poważny ośrodek reformacji. W toku dalszych swych dziejów pałac wielokrotnie zmieniał właścicieli i funkcję, co w konsekwencji spowodowało zmiany w jego architekturze. W wiekach XVII i XVIII służył za siedzibę klasztoru Benedyktynek, w czasach zaboru pruskiego mieścił w swych murach szkołę fundacji ks. Ludwiki Radziwiłłowej, aby wreszcie – zatraciwszy po licznych przebudowach cechy stylowe – stać się kamienicą czynszową. 

Architektura klasztoru Benedyktynek i późniejszego gmachu szkolnego, jaka powstała na zrębie pałacu Górków, nie wyrastała ponad przeciętność. Nic więc dziwnego, że pomimo żywej w mieście tradycji imienia Górków i historycznego znaczenia ich rezydencji – tą ostatnią nie zajmowano się bliżej. Ogólnikowe najczęściej wzmianki poświęcano głównie jedynym znanym do roku 1958 reliktom dekoracji rzeźbiarskiej: renesansowemu portalowi przy ul. Klasztornej oraz na wpół zamurowanej kolumnie dziedzińca. 

Działania wojenne w styczniu i lutym 1945 roku przyniosły pałacowi ruinę. Choćby tylko z uwagi na jego historyczne znaczenie dla miasta odbudowa zabytku wydawała się sprawą oczywistą. Już w roku 1946 postulowano adaptację pałacu po odbudowie na cele muzealne. Nadto ocalałe relikty renesansowej dekoracji rzeźbiarskiej oraz mury przyziemia i pierwszego piętra wskazywały na możliwość odkrycia dalszych elementów architektury z XVI wieku. Istotnie, prowadzone w latach 1958-60 z inicjatywy ówczesnego Głównego Konserwatora Zabytków Miasta Poznania H. Kondzieli badania archeologiczne i architektoniczne, wsparte analizą materiałów archiwalnych, pozwoliły na odczytanie i interpretację założenia renesansowego pałacu z lat 40. XVI wieku. Składały się nań dwa domy mieszkalne, usytuowane przy przeciwległych bokach dziedzińca zamkniętego od ulicy skrzydłem bramnym. Odkrycie rzeźbionych kolumn dziedzińca wzbogaciło obraz renesansowej oprawy plastycznej dawnej rezydencji Górków. W sumie pałac Górków okazał się interesującym obiektem architektonicznym, którego wartość zabytkowa nie ustępuje chyba ogólnie dotąd znanej i docenianej wartości historycznej. Niestety odbudowa po zniszczeniach wojennych w znacznym stopniu – o czym niżej – te walory zatarła. 

Do chwili podjęcia badań architektonicznych w roku 1958 pałac Górków pozostawał właściwie obiektem nie opracowanym. Mimo to jednak jego bibliografia przedstawiała się dość okazale. Liczne wzmianki na kartach publikacji poświęconych Poznaniowi zawdzięcza z jednej strony wybitnej niegdyś pozycji Górków w mieście, z drugiej natomiast – wspomnianym już reliktom swej renesansowej dekoracji rzeźbiarskiej. 

Z literatury dotyczącej pałacu zasługują na przypomnienie przede wszystkim wzmianki zawarte w opartych na bazie źródłowej opracowaniach z XIX wieku, takich jak Opis statystyczno-historyczny miasta Poznania Józefa Łukaszewicza i Wspomnienia Wielkopolski Edwarda Raczyńskiego oraz Chronik des Stadtschreiber von Posen Adolfa Warschauera. Dokumentarną wartość posiada odnośny passus Przechadzek po mieście Marcelego Mottego. Jedynym poważnym, jakkolwiek z perspektywy późniejszych badań dyskusyjnym opracowaniem historycznym pałacu był rozdział pracy Wisławy Knapowskiej Dzieje fundacji ks. Ludwiki Radziwłłlowej w Poznaniu, podstawowa pozycja bibliograficzna dla dalszych studiów nad poznańską rezydencją Górków. 

Jako zabytek sztuki wprowadził pałac do literatury naukowej Herman Ehrenberg. Zarówno on, jak i inni historycy sztuki interesowali się przede wszystkim rzeźbiarskimi reliktami rezydencji Górków. I tak. Julius Kohte wskazał na analogie między kolumną dziedzińca pałacu a bramą zamku piastowskiego w Legnicy. Alfred Grotte zajął się szczegółowo portalem, przypisując go Komaskom zatrudnionym przy dekoracji bramy zamkowej w Brzegu. Nikodem Pajzderski wreszcie ogólnikowo łączył portal z rzeźbą północnych Włoch, co powtarzała następnie literatura późniejsza. Wspomniał też o pałacu Górków Władysław Tatarkiewicz w swym syntetycznym opracowaniu polskiej architektury nowożytnej i wreszcie lapidarną jego charakterystykę jako pałacu miejskiego dał Jerzy Szablowski w pracy o zaginionej architekturze polskiej okresu renesansu i manieryzmu. 

Rezultaty powojennych prac badawczych zostały opracowane w roku 1960 w studium monograficznym wykonanym przez autorkę dla Sekcji Historii Poznania przy Oddziale Poznańskim Polskiego Towarzystwa Historycznego. Problematyka architektury pałacu i zagadnienia związane z jego odbudową były następnie częściowo opublikowane w formie artykułów. Pełna monografia zabytku ukazała się drukiem w roku 1971. Wprowadziła ona pałac Górków do współczesnej historii sztuki; jest on przywoływany zarówno w syntetycznych opracowaniach dziejów architektury w Polsce, jak i w badaniach szczegółowych, dotyczących zwłaszcza rezydencji i trwania tradycji na styku średniowiecza i czasów nowożytnych.