tekst i zdjęcia: Kateriny Zisopulu-Bleja

Kafle z badań wykopaliskowych na terenie Pałacu Górków w Poznaniu 

(Przypisy w tekście oznaczono w kwadratowych nawiasach – literatura pod tekstem. Numery fotografii w tekście ciągłym odpowiadają numeracji fotografii zamieszczonych pod tekstem)

Prezentowany zbiór kafli pozyskano podczas badań na dziedzińcu i w krużgankach pałacu Górków, przeprowadzonych przez Muzeum Archeologiczne w Poznaniu w latach 2000-2002, pracami kierował Zbigniew Karolczak.

Zmienne losy pałacu spowodowały, że z wyposażenia wnętrz, zarówno renesansowej rezydencji rodu Górków, jak i okresu kiedy budynek użytkowały benedyktynki, zachowały się nieliczne zabytki, w tym omawiane kafle piecowe. Na ich podstawie można starać się odtworzyć wygląd urządzeń grzewczych, które oprócz czysto użytkowej funkcji, stanowiły ważny element dekoracyjny, istotny dla wystroju wnętrza i dostosowany zapewne do charakteru pomieszczeń.

KAFLE Z REZYDENCJI GÓRKÓW

W grupie kafli renesansowych wyraźnie wyróżnia się pięć fragmentów, które są podobne pod względem technologicznym, a także ornamentacyjnym i mogły wchodzić w skład jednego urządzenia grzewczego. W ich dekoracji zastosowano wielobarwne polewy: białe, niebieskie, żółte, fioletowe i zielone. Szkliwa naniesiono na powierzchnię kafli z wielką precyzją, co dowodzi doskonałości warsztatu, zdumiewa zwłaszcza staranność z jaką potraktowano małe elementy reliefu.

Szczególnie istotny w rozważaniach nad konstrukcją pieca i jego programem ikonograficznym jest fragment narożnego kafla płytowego (fot. 1). Na otoku medalionu, wpisanego w zbliżony do kwadratu kształt płytki licowej, umieszczono napis w formie majuskuły, z którego zachowały się jedynie litery: RICH (fot. 2). Identyczne cechy liternictwa i kompozycji reliefu, odnajdujemy na kaflu znalezionym podczas badań fosy miejskiej w Poznaniu w wykopie instalacyjnym przy ul. Dominikańskiej, Garbary i Wielkiej, najprawdopodobniej przy wyrobie obu kafli użyto tej samej matrycy. W przypadku fragmentu z fosy zachowała się większa cześć napisu, który brzmi: HERZOG ○ HANS ‚ FRIDERICH, w medalionie natomiast widoczny jest fragment głowy brodatego mężczyzny w ujęciu z profilu [1] Jak można sądzić na kaflu umieszczono wizerunek Jana Fryderyka Wspaniałomyślnego (1503-1554) elektora saskiego z dynastii Wettynów, znanej postaci reformacji, uczestnika związku szmalkaldzkiego jednoczącego książąt protestanckich. Kafle z portretem Jana Fryderyka oprócz Saksonii znane są z terenu Prus Królewskich, a także z obszaru Brandenburgii i Meklemburgii [2]. Pod względem kompozycyjnym kafle poznańskie łudząco przypominają egzemplarz z Malborka, gdzie w medalionie wpisanym w kwadrat umieszczono imię i portret Anny Jagiellonki, królowej Czech i Węgier, żony Ferdynanda I Habsburga [3]. Podobieństwo dotyczy również dekoracji roślinnej umieszczonej w narożnikach płytek i zastosowania stylizowanych liści jako elementów tworzących ramkę medalionu.

Druga część kafla narożnego z pałacu Górków (fot.1), pod względem metrycznym, stanowiła zapewne połowę szerokości płytki z medalionem, świadczy o tym przede wszystkim umieszczenie wizerunku kobiety tuż przy krawędzi, co podyktowane musiało być brakiem miejsca. Z uwagi na fragmentaryczny stan zachowania płytki, niewiele można powiedzieć na temat samego przedstawienia, widoczny jest jedynie fragment głowy z charakterystyczną dla okresu renesansu siatką podtrzymującą nisko upięty kok i część nakrycia głowy w formie beretu. Być może w bezpośrednim sąsiedztwie portretu Jana Fryderyka umieszczono wizerunek jego żony Sybilli, obie postaci znane są z kafli gdańskich i toruńskich [4]. Zastosowanie tego typu kafli narożnych, było istotne ze względu na konstrukcję pieca, w którym wykorzystano mijany układ kafli w rzędach.

Podobieństwo do znanych z okresu renesansu wizerunków wspomnianej wcześniej Anny Jagiellonki odnajdujemy w figurce ceramicznej, w modelunku której precyzyjnie odtworzono zarówno cechy anatomiczne, jak i szczegóły bogatego stroju (fot. 3). Ukształtowanie jej dolnej części wskazuje, że stanowiła zwieńczenie większego elementu ceramicznego, którego miejsce w bryle pieca trudno jednoznacznie określić. Postać wystająca ponad górną krawędź płytki, znana jest z wczesnorenesansowego wawelskiego kafla narożnego z tzw. tarczownikiem, który podtrzymuje tarczę z herbem, natomiast figurka kobieca w podobnej roli występuje również na kaflu narożnym pieca stojącego niegdyś w klasztorze Waldhausen w Austrii Górnej [5].

Kolejny kafel, najpewniej fryzowy, zdobiony jest wielobarwną wicią roślinną z liśćmi akantu, która oplata maskę (fot. 4). Rzeczą godną odnotowania jest fakt, że identyczny motyw występuje na portalu pałacu Górków z 1548 roku, tam wić roślinna stanowi element rogu obfitości. Wykorzystanie identycznego ornamentu na portalu i w zdobnictwie pieca nie mogło być przypadkowe i dowodzi pewnej spójności koncepcji dekoratorskiej.

Inny kafel z wielobarwną polewą zdobiony jest tzw. ślepym maswerkiem, a jego górna część przypomina krenelaż (fot. 5), egzemplarze tego typu, znane są z wielu stanowisk na terenie Poznania [6].

Wszystkie pozostałe kafle szesnastowieczne, które występują w prezentowanym zbiorze, zdecydowanie odbiegają od wcześniej omówionych. Ich zdobnictwo i wykonanie mieści się w ogólnych tendencjach charakterystycznych dla poznańskiego kaflarstwa renesansowego. W ornamentyce odnajdujemy popularne motywy; owoców granatu (ryc. 6) i wielopłatkowych rozet (fot. 7), które umieszczone są w nachylonych do wnętrza szerokich ramkach, zdobionych łamaną wstęgą [7]. Kafle te zachwycają starannością wykonania i wyrazistością reliefu.

Typ kafla z postacią tarczownika podtrzymującego emblemat herbowy, reprezentowany jest przez dwa fragmenty. W pierwszym przypadku w przedstawieniu głowy żubra z kółkiem w nozdrzach odnajdujemy herb Wieniawa (fot. 8). Drugi kafel jest szczególnie interesujący, nie ze względu na przedstawioną na nim postać tarczownika, ale z powodu zastosowania wysokiej jakości białego szkliwa, o wyjątkowo czystej barwie (fot. 9). Kafle herbowe z tarczownikami znane są zarówno z obszaru Polski, jak i z terenu Włoch, Niemiec, Węgier czy Austrii [8].

Postać brodatego mężczyzny w bogatym renesansowym stroju (fot. 10) umieszczona została na kaflu najprawdopodobniej niszowym, na co może wskazywać łukowata krzywizna przekroju. Kafle niszowe są stosunkowo rzadkospotykane na terenie Poznania, z literatury znane są egzemplarze zprzedstawieniem zakonnika [9] oraz niestety zaginiony, kafel z wyobrażeniem św. Doroty [10]. Identyfikacja postaci na podstawie zachowanego fragmentu nie jest możliwa, zwraca jednak uwagę jeden intrygujący szczegół przedstawienia. Czy nad głową mężczyzny widoczna jest aureola w postaci mandorli, czy może kapelusz?

Trudno nie wspomnieć również o licznych, rejestrowanych w materiale ceramicznym fragmentach kafli miskowych z polewą (fot. 11, fot. 12), a także nieszkliwionych, które mogły wchodzić w skład urządzeń grzewczych o jednolitej konstrukcji wzniesionej tylko z kafli naczyniowych, bądź co bardziejprawdopodobne, biorąc pod uwagę charakter budynku, wykorzystano je do budowy nadstaw pieców, o dolnych skrzyniach ustawionych z kafli płytowych [11].

Rezydencja została gruntownie przebudowana przez Andrzeja Górkę najprawdopodobniej w latach 1545-1548 [12]. Podczas tych prac zapewne zadbano o konieczne urządzenia grzewcze. Przedstawiony zbiór kafli dowodzi, że chętnie w pomieszczeniach stosowano piece kaflowe. Szczególne miejsce w wyposażeniu jednego z głównych pomieszczeń pałacu musiał zajmować wielobarwny, reprezentacyjny piec, o bogatej treści ikonograficznej. Wykorzystanie wizerunków władców protestanckich i katolickich miało, podobnie jak w przypadku pieca z gdańskiego Dworu Artusa, przesłanie propagandowe i wpisywało się w postawy polityczne i religijne Andrzeja Górki [13].

Jak można sądzić nieprzypadkowe są, zauważalne zwłaszcza na przykładzie egzemplarza z medalionem, podobieństwa do kafli z Prus Królewskich. Andrzej Górka pozostawał w bliskich stosunkach z księciem Albrechtem Hohenzollernem, stąd kontakty te mogły zaowocować pewnymi konkretnymi rozwiązaniami przy przebudowie i wyposażeniu poznańskiej rezydencji.

KAFLE Z KLASZTORU DOMINIKANEK

W roku 1605 pałac Górków stał się siedzibą klasztoru Benedyktynek chełmińskich, które od razu zaczęły go przebudowywać i dostosowywać do swoich potrzeb [14], zapewne w tym czasie doszło również do wymiany urządzeń grzewczych. Zachowały się bowiem typowe dla siedemnastowiecznej poznańskiej produkcji kaflarskiej, szkliwione kafle o barwie zielonej, zdobione kwiatami goździków i tulipanów (fot. 13). Na szczególną uwagę zasługuje fragment piecowego fryzu z małym herbem Poznania w postaci skrzyżowanych kluczy (fot. 14), który dodatkowo wzbogacono umieszczoną nad nim koroną, wskazująca na królewski charakter miasta. Tarcza herbowa podtrzymywana jest przez stojącego na tylnych łapach lwa [15]. Pierwotnie po drugiej stronie herbu, niejako w zwierciadlanym odbiciu, również musiało znajdować się identyczne przedstawienie zwierzęce [16].

Zaprezentowany zbiór kafli jakkolwiek niewielki pod względem liczebnym to stanowi ciekawy przyczynek do poznania bogatej historii pałacu Górków, a zarazem jest cennym źródłem do badań nad poznańskim kaflarstwem.

Przypisy:

1 P. Wawrzyniak Kafle w zbiorach byłej Pracowni Naukowo-Badawczej PKZ Sp. zo.o. w Poznaniu, „Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne”, nr 6, 2003, s.208, ryc. 16:2.

2 R. Kamiński, Alegoria-Religia-Władza. Renesansowe kafle stargardzkie i ich wzory ikonograficzne, [w:] Średniowieczne i nowożytne kafle. Regionalizmy-Podobieństwa-Różnice, Białystok 2007, s. 77-78.

3 E. Kilarska, M. Kilarski, Die ofenkacheln aus dem gebiet des ehemaligenKöniglichen Preussen XV-XVII w., Malbork.

4 E. Kilarska, M. Kilarski, Kafle z terenu Prus Królewskich, [w:] Kafle gotyckie irenesansowe na ziemiach polskich, Gniezno 1993, s. 95.

5 M. Piątkiewicz-Dereniowa, Kafle wawelskie z okresu wczesnego renesansu, [w:] Studia do dziejów Wawelu, t. II, s. 321-322, fig. 30, 33.

6 P. Wawrzyniak, Kafle piecowe…, s. 198, ryc. 8: 4, M. Gumowski, Kafle średniowieczne w zbiorach Muzeum Wielkopolskiego, Rocznik Muzeum Wielkopolskiego w Poznaniu, t. III, 1928, tabl. XII: 2. Kafle takie znajdują się także w Zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu i pochodzą z badań na ulicy Szewskiej (K. Przewoźna, Badania wykopaliskowe w Poznaniu przy ulicy Szewskiej 17/18, w roku 1960, Fontes Archaeologici Posnanienses, t. XXII, s.172-183, tabl. II: 12) i na Wzgórzu św. Wojciecha (badania Z. Karolczaka).

7 Identyczne lub podobne kafle znane są z wielu stanowisk na terenie Poznania np. z Ostrowa Tumskiego (M. Dąbrowska, Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku, Studia i materiały z historii kultury materialnej, t. LVIII, 1987, il. 142, 143.) czy ulicy Żydowskiej 11 (P. Wawrzyniak O kaflach i piecach w poznańskich domach, Kronika Miasta Poznania 1999/4, s. 46, ryc. 4, s. 46, ryc.5).

8 M. Piątkiewicz-Dereniowa, Kafle wawelskie…, s. 321-322.

9 P. Wawrzyniak, O kaflach i piecach…, s. 44.

10 M. Gumowski, Kafle średniowieczne…, tabl. IX: 24. Gumowski określił postać jako św. Gertrudę, atrybuty świętej: kosz i róże wskazują jednak na osobę św.Doroty.

11 Istnienie tego typu pieców w renesansowym Poznaniu potwierdzają badania archeologiczne, patrz: P Wawrzyniak, Kafle piecowe w zbiorach…, s. 201. W zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu znajdują się kafle płytowe i miskowe w tym narożne, a także bielone fugi pochodzące z urządzenia grzewczego, którego bryła oparta została na wykorzystaniu dwóch, odmiennych typów kafli (badania ratownicze K. Dębskiej-Luty i Z. Karolczaka w kamienicy przy ulicy Żydowskiej 23 przeprowadzone w roku 1993)

12 T. Jakimowicz, Pałac Górkow w Poznaniu, Poznań 1998, s. 27.

13 W. Dworzaczek, Górka Andrzej h. Łodzia,[ w:] Polski słownik biograficzny, t. VIII, Wrocław 1959-1960, s. 401-405.

14 T. Jakimowicz, Pałac Górków…, s. 83-84.

15 Identyczny kafel znany jest z badań na ulicy Wodnej w Poznaniu, patrz: T. Sawicki, Kafle piecowe z badań na ulicy Wodnej 13 (Brama Wodna), Poznań 1992, tabl. II: 4 (maszynopis w Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej w Poznaniu).

16 Siedemnastowieczne kafle fryzowe z wyobrażeniami herbowymi i zwierzętami w roli trzymaczy tarczy znane są z badań w Nowym Mieście nad Wartą i ulicy Masztalarskiej w Poznaniu. R.Grygiel, Doliwowie z Nowego Miasta nad Wartą, Dębna i Biechowa. Dzieje rezydencji i jej właściciele, Łódź 1996, s. 189, ryc. 143: 3, K. Zisopulu-Bleja, Kafle piecowe, [w:] Wyniki badań archeologiczno-architektonicznych przeprowadzonych przy budowie nowej strażnicy na terenie Straży Pożarnej przy ulicy Masztalarskiej 3 w Poznaniu, cz. 1, analiza archeologiczna, s. 56-67, Poznań 2003, (maszynopis w archiwum Miejskiego Konserwatora Zabytków w Poznaniu).