IV. Kolejny utwór to już nie wiersz, a piosenka. Autor jej skrył się za inicjałami R.B. [może Richard Behla ten od grodzisk wielkopolskich, (2. poł. XIX w.), choć nie jest to pewne, bo wtedy należałoby przyjąć, że napisał piosenkę o samym sobie]. Długo zastanawialiśmy się, na jaką nutę można to śpiewać; podane słowa do melodii sugerowały, że jest to coś bardzo znanego. Zagadkę rozwiązał prof. Achim Leube z Berlina, który na wystawie „Archeologia Muzeum Cesarza Fryderyka” zaczął ją śpiewać w duecie z żoną. To znana piosenka Lorelei do słów H. Heinego; skomponował ją F. Silcher (1. poł. XIX w.).
Der Lausitzer Typus
Ich weiss nicht, was soll es bedeuten,
Dass ich in Cottbus bin;
Ein Typus aus alten Zeiten
Rief heute mich dorthin.
Es ist der Lausitzer Typus,
Von Virchow so benannt,
Im Lande der Buckelurnen.An jeden Ort bekannt.
|
Wie bauchig seine Gefäse,
Sie zieren kreuz und quer Die schönsten Ornamente triangu- circulär; Und Buckel auch und Räder Seht manchmal ihr daran. Wie kunstvoll all die Formen, Wie ähnlich Mann für Mann! Die grösste Urne pranget Im Nebensaale hier; Der Cantor Gärtner grub sie Auf Beesdauer Revier. Grub aus die mit Urnenruhe, Wohl sieben Stunden lang, Sie hat einen riesenhaften Gewaltigen Bauchumfang. |
Die Erde ist schwartz und kohlig
Und ruhig gräbt man ein,
Die Broncesachen funkeln
In dem verbrannten Gebein.
Doch was auch immer Altes
In Töpfen und Näpfen erschien,
‚ne prähistorische Thräne
Fand ich noch nie darin.
|
Dem Lausitzer Urnengräber
Ergreift es mit wildem Weh Er schaut nur die Knochenfragmente, Er schaut nur Alles – brflé, Der Urnenvater Behla, Er trauert schon lange still Dass sich ein ganzen Schädel Noch immer nicht zeigen will. |
Wenn Manches auch abweichend ausgräbt
Ein urnensuchender Mensch,
Und noch so viel Eisen findet
Im Gubener Kreise Jentsch;
Zeigt sich auch starker Einfluss
Von Hallstatt, Romm, La TPne.
Es bleibt die Hlanzperiode
Des Lausitzer Typus bestehn.
|
Und Siehe, Weineck, Krüger,
Von Schulenburg und Voss Und mancher andere Schliemann, Im Urnenfinden gross, Sie buddeln unermündlich, In jedem Dorf herum; Ich glaube, am Ende się graben, Die ganze Lausitz noch um. |
Doch, was się angeregt hat,
Was Virchow’s Forschergeist;
Als anfinf man zu graben
Kam oft er herdereist.
Seidem forscht er nun weiter,
Wohl in der ganzen Welt,
Doch auch die alte Lausitz,
Noch gern im Auge behält.
|
Die Lausitz, kies- und sandreich,
Ach urnenreich noch mehr, Ja unten mehr wie oben, Giebst Reinertrag du her. Die Ausstellung, die sieht sich So reich und Stattlieh an Das hat mit seinen Urnen, Der Lausitzer Typus gethan. |
|
R. B.
|
|
|
V. Wielkop
olscy miłośnicy starożytności kopali nie tylko w Polsce. Poszukiwania w Egipcie czynił np. Józef Teodor Stanisław Kościelski (1845-1911) – literat, podróżnik i polityk. Pochodził z Kujaw (znad Gopła), w 1896 r. został właścicielem Miłosławia, gdzie postawił pierwszy pomnik Juliuszowi Słowackiemu na ziemiach polskich. Urzeczony Egiptem, gdzie przebywał w latach 1871-1873 na zaproszenie swego stryja Władysława (Sefera Paszy), przyjaciela panującego w Egipcie Izmaila-Paszy, przez kilka lat popularyzował wiedzę o najdawniejszej przeszłości tego kraju w gazetach poznańskich, a także prasie kulturalnej Poznania i Warszawy. Kościelskiemu poezja nie była obca; próbka tej, która powstała w wyniku kontaktów z grobowcami egipskimi:
U nadnilowych grobów
Czemu śród słońca i życia zachwytów
Noszę myśl, oka ogniwem przejrzystym,
Tak magnetycznie przykutą do szczytów,
Kędy snem leżą ujęci wieczystym,
Ci, co do sławy dobiegli zenitów
śmiercią ojcowską, pod niebem ojczystym,
I dziś po wieków tysiącu, z pod ciemnic,
Mówią językiem tak pełnym tajemnic.
|
Czyliż śmierć dotąd nie zawsze ta sama?
Czy była może mniej straszną za młodu? Czemuż się wabi wieczyście ta brama Wiodąca w dzieje zmarłego narodu? Czyż śmierci u nas położona tama Ze mię tęsknota bez treści powodu, Gna w jej objęcia, jak małą ptaszynę Oddech zjadliwy w wężową pcha ślinę? |
Nie wiem, i wiedzieć nie pragnę. Rozbiory
Uczuć bywają jak chińskie zabawki:
Rozebrać każdy nadzwyczaj je skory,
Lecz odbudować nie sposób zastawki.
W te rzeczy bawi się li umysł chory
Ciągnąc uczucia na sekcyjne ławki;
Precz ze skalpelem, co niesmak wyradza:
Póki nieznana czaruje cię władza.
|
Może mię grom tych wieków zachwycił,
Może porównań fatalna konieczność; Geniusz dziejowy świat urozmaicił, Chociaż mu głodem położył stateczność, I chociaż wszystko na karb jeden pochwycił Jednym wyrazem na imię mu wieczność, Przecież po świecie jest jakaś potęga Co zmarłe dzieje w nowe siły wprzęga. |
Więc i ten naród, żywcem pogrzebany,
A raczej taki jeszcze żywy w trumnie,
Poruszył w duszy ton bólem ograny
I porozdźwięczał wszystkie tętna u mnie,
Co czynią że człek kocha, jest kochany,
Aż akord dźwięków tych, pędzących tłumnie,
Zlał się nad grobem już śpiącym od wieka
W płacz, i serdeczny żywego człowieka!
|
Kto wie, co mi ten grób cichy przypomniał.
Kto wie, co usty wyszeptał zaschłemi Bo i pod niebem tam jam nie zapomniał, Z skąd idę i jakiej jestem synem ziemi! |
Więc duch mój w żałość i męstwo zogromniał,
Gdym usty, bólem ojczystym drżącemi
łączcie się prochy! wyjęknął, i z nogi
Pył ziemi ojców otrząsnął w te progi
|
łączcie się prochy! nie aby śnić razem,
Lecz aby wespół znowu powstać, wołam: Ty Ramzesowy nauki wyrazem, A ty ojczysty znów słowem i ciałem. Prochu piramid, pod życia obrazem śmierć utajałeś tak długo, zapałem, O ileż większą ta prochu osnowa, Która pod śmieci barwą życie chowa! |
I znowu się zwrócił duch, wziąwszy światłości
I chęci życia pożyczywszy z grobów,
Do światła, który choroby starości
Pragnie uleczyć u wszechwiedzy żłobów,
Do tego światła, co drogą podłości
Iść dalej nie ma siły, ni sposobów,
Szuka śród ludów młodych, choć nieżywych!
|
Czyliż odwykły od światła me oczy
śledząc tak długo umarłych siedlisko? Czy zeń wychodzę nauką proroczy, że mi się ludzi nikczemne mrowisko Zdaje tak małem, iż w oku się mroczy, że nawet dziejów największe nazwisko Tak na pomnikach maluczkiem się ryję; Ja sam, z nicości li czuję że żyję! |
Wolę się zwrócić na powrót do głazów;
śmierć wolę wielką, nad życie bez sławy.
Tu z poetycznych kamiennych wyrazów,
Mogę otworzyć cały smug jaskrawy
Nieba Afryki dziejowych obrazów,
I tu mię wabi, ryta w kamień łzawy,
Mimo północną moją narodowość,
Staro egipskie nazwisk obrazowość1.
|
Tu piękna palma, tam słońca podarek,
W ludzkich się kształtach odtwarza przed okiem, Jak gdyby jeszcze im życia ogarek Płonął; na nazwisk poezyi potokiem Ale stalowych mężów, co szerokiem życie toczyli korytem, i dumnie śmierć pod straż dali piramid kolumnie. |
Tu sprawiedliwość się piękna układła,
Głaszcząc swą nazwą swych zasług osnowę;
Czemuż jej szala oddawana zapadła
W smętne i szare spowicia nilowe!
Dziś, gdy liczymy już między widziadła,
I sprawiedliwość i cnoty rodowe,
Byłby z tą nazwą i z naszym cynizmem
Dziś Egipcjanin ten anachronizmem!
|
śpij więc spokojnie, jako w dniu śmierci
Niechaj cię wiara kołysze szczęśliwa, że nadal prawa powierzon jest ster ci, że póty dusza twoja będzie żywa, Póki ząb czasu twych zwłok nie przewierci, I w proch nie padnie, co w prochu spoczywa. śpij! aż cię zbudzi sposobem repliki, Brzęk świętokradzkiej o trumnę motyki. |
Może się zbudzisz wtedy, i z pozwojów,
W które cię sztuka balsamów oplotła,
Dłoń swą wysuniesz, jak gdyby do bojów
Wzywał cię znów dźwięk surmy lub kotła;
Boś nie znał dotąd grobowych rozbojów,
I gdy cię głazów warownia przygniotła
Sądziłeś, że cię zmartwychwstań anioła
Głos, a nie ludzki, na słońce powoła.
|
O marzycielu wiekowy, poeto!
Dziś, z rozczarowań spóźnioną godziną Poznaj, postępu my dumni zaletą: Grób dziś gościńcem raczej, nie dziedziną, Nie ukojeniem więcej, lecz podnietą, Bo wieki nasze dzisiaj z tego słyną że wszystko w ruchu być musi i wojnie; Nawet trup leżeć nie może spokojnie. |
Wstań więc, czcicielu Horusów i Totów,
Wstań, i do szkoły idź z szkolnemi żaki
Uczyć się nowych idei, polotów,
W nowe na ból się uzbrajać szyszaki.
W życiu doznałeś zawodów i grotów,
Oto, w tym punkcie świat zawsze jednaki,
Ty coś doświadczeń nabył bólem w łonie,
Dziś doświadczenie masz nowe po zgonie!
|
śmiercią nie kończy się szereg poświęceń:
Grób wziął ci życie zostawił powinność; Gdyś legł tu, wolen od trudów, udręczeń Myślałeś znaleźć wieczystą gościnność. Celem być badań uczonych i ślęczeń Padło ci, oto pośmiertna twa czynność, życiem służyłeś wiernie Faraonom, śmiercią przyświecasz nieznanym plemionom. |
Lecz z twej mogiły, nam, braci żyjącej
Wieje z nauką nieznana potęga,
Siła, co w bólu ludności mdlejącej
Czynem wskazuje: tak w niebo się sięga!
Każdy grób jeszcze czynami gorący,
Każdy złom głazu jest jakoby księga:
A musiał to być ród wielkością świetny
Gdy i po śmierci nie bywa bezdzietny!
|
Jakaż potęga w tem ziarnie, co wschodzi
Tysiąc lat, drugim tysiącem dojrzewa, I ziarno w nowe idee zasiewa; śmierć zwyciężona z rozpaczą uchodzi, życie się grobu korytem rozlewa: Ten nie umiera w spowiciu grobowem, Kto zza mogiły brzmi nauki słowem! |
Chodźcie narody, wy które na szczycie
Sławy, ostatnim wymowne wystrzałem,
Trupem ostatnim wymowne stoicie
Chodźcie i patrzcie, że wielkość jest szałem.
I wy przybieżcie, wy zwłaszcza, co w życie
Wierzyć nie chcecie nad zwalczonem ciałem,
Tu patrzcie, gdy wam już słońce pobladło:
Wolno jest nie wstać gdy tak się upadło!
|
Teby w Marcu 1872
|
Pierwodruk w: Sobótka. Księga zbiorowa na uczczenie pięćdziesięcioletniego jubileuszu Seweryna Goszczyńskiego. Lwów 1875, s.307ľ311.
VI. Groby Egipcjan. Odczyt Józefa Kościelskiego. Pierwodruk w: Dziennik Poznański, R. XV nr 59 z 12.III.1873; 60 z 13.III.1873; 62 z 15.III.1873; 64 z 17.III.1873. Swoje rozważania o śmierci i życiu pozagrobowym starożytnych Egipcjan zakończył Kościelski deklamacją własnego wiersza bez tytułu:
Grobów szukając, zapomniałem życie!
I sam się dziwię wyszedłszy z pod pleśni,
że jeszcze słońce widzę na błękicie,
że patrząc na świat dusza moja nie śni,
Bo i gwiazd krocie i księżyc srebrny
Zda mi się, sen jest i sen niepotrzebny!
|
Groby egipskie, jedyne na ziemi
Groby pociechy pełne i świtania, Pośród ścian waszych nadzieja się pleni, śmierć się żywota postacią osłania, Zda się nie taka śmierć jak naszablada śmierć, co nie toczy ni w proch się rozpada. |
Dzisiaj po wieków tysiącu, w ukryciu
Gdy sarkofagu nam przyjdzie się dobić,
Tak was w całości widzimy w spowiciu,
Jakby was wczora przyszli w głazie żłobić,
Jak gdyby wiecznej młodości tajniki
Zamarły między egipskie pomniki!
|
Jakże daleko od tych, co pod strażą
Kamiennych głosek śpią, gdzie wonne zioła, Do tych, co dzisiaj, gdy groby odważą, Robaka śmierci tropią, nie anioła! I świętokradzką ciekawością puści Z uśmiechem w grobów zstępują czeluści. |
My nie pojmiemy was, wieków zwycięzcy,
Niespożytości na ziemi ojcowie,
My, ani życiem tak silni i męzcy,
Ni w dziełach naszych tak trwali w połowie,
My niepojmiemy, że czcząc ducha w ciele,
Ciał nieskażenia byliście czciciele.
|
My dziś inaczej pojmujem zagadki,
Sfinks nie ocuci już myśli pod czaszką: Skamienialiście życie my drzem w szmatki, Wam powinnością było nam igraszka, My żyjąc, ciało szarpiemy na ćwierci, Mamyż dbać o to, by trwało po śmierci? |
Po śmierci! wyście z tem słowem się kładli
Spokojnie w groby; my postępu rzesza,
Czyśmy się wznieśli tak, czy tak upadli,
że nas to słowo już nie pociesza,
I jest tak straszne w uchu, jak gdy świeża
Ziemia mogilna o trumnę uderza!
|
O dumne groby, jakież w waszem łonie
Skrywacie serca, gdy mało im było W zimnej mogile ledz prochem po zgonie, Gdy gór potrzeba by były mogiłą, Powiedzcież więcej nas napis wasz szumny: Jakiż był człowiek, gdy trup taki dumny? |
Jakiż był człowiek, i czyny jakiemi
Musiał ślad znaczyć pobrzegu Nilowym.
Gdy taki obszar rodzinnej swej ziemi
Swoim kamieniem przywalił grobowym….
Musiał za życia pół świata ten dzierżyć,
Komu w tak wielki sposób wolno nie żyć!
1 Tzw. imiona mówiące nie są charakterystyczne jedynie dla Egipcjan, także większość współcześnie używanych imion należy do tej grupy.
5 Odwołanie do wyrazu Maat, występującego w imieniu Nefer-Maat. Znaczenie egipskiego pojęcia Maat zawiera nie tylko sprawiedliwość, ale także prawdę, boską harmonię kosmosu taką jaką objawiła się w momencie stworzenia, zapewniającą porządek w świecie.
|
opracowała Jarmila Kaczmarek na podstawie dokumentów z Archiwum Naukowego MAP
i Hieronim Kaczmarek na podstawie pracy o J. Kościelskim (I. 2006 w druku). Uwaga: polskie tłumaczenie niemieckiego wiersza – w przygotowaniu |
