opiekun pracowni
mgr Magdalena Poklewska-Koziełł
tel. +48 61 852 82 51, wewn. 138
ogólna charakterystka zbiorów
W Pracowni Okresu Średniowiecza i Czasów Nowożytnych, zgromadzone zostały zabytki, których ramy tematyczne i chronologiczne są bardzo szerokie. Najstarsze eksponaty nierozerwalnie wiążą się z momentem krystalizowania się wspólnot słowiańskich w VI-VII w. n. e. Nieco więcej materiałów pochodzi z czasów powstawania organizacji doby plemiennej (VII-IX w.), budowy grodów i kształtowania się monarchii wczesnopiastowskiej w X w., kiedy to Polska po raz pierwszy wkroczyła na karty historii. Eksponaty zgromadzone w tej pracowni prezentują pełen przekrój chronologiczny średniowiecza wkraczając, dzięki badaniom miejskim, w okres nowożytny.
W omawianej pracowni dominują zabytki glinianie. Należą do nich przede wszystkim naczynia codziennego użytku, ekskluzywne zastawy stołowe, przęśliki używane w procesie przędzenia wełny, grzechotki i pisanki, a także polepa stosowana szeroko w budownictwie średniowiecznym. Najstarsze eksponaty, jakimi dysponujemy sięgają doby plemiennej wczesnego średniowiecza, czyli okresu VI w. n.e., a zaliczyć do nich można bogaty zbiór naczyń ze stanowiska nr 12 w Bruszczewie. Ich metrykę określono na podstawie ceramiki wykonanej ręcznie bez użycia koła garncarskiego. Najpiękniejszym przykładem sztuki garncarskiej są natomiast naczynia odkryte w latach 20. XIX w. w Nieparcie w powiecie gostyńskim. Wykonane zostały one w XI w. w technice całkowitego obtaczania i zaskakują bogatą ornamentyką, dowodzącą wysokiego kunsztu i poczucia estetyki ówczesnych twórców.
Wśród zabytków zgromadzonych w pracowni wczesnośredniowiecznej duży zbiór stanowią eksponaty wykonane z kości i poroża zwierząt. Surowiec ten wykorzystywano w produkcji przedmiotów codziennego użytku, takich jak igły, liczne okładziny metali np. noży, przekłuwaczy czy sierpów, a także bierki do różnych gier. Wyroby z tego surowca często służyły także podniesieniu walorów estetycznych innych przedmiotów (np. jako okładziny szkatułek czy ozdoby związane z oporządzeniem jeździeckim). Bogaty zbiór fragmentów różnych przedmiotów kościanych oraz wykonanych z poroża odkryto w warstwach wiązanych z wczesnośredniowiecznym grodem w Gnieźnie, stan. 16 . Jednym z najciekawszych zabytków jest tu sierp żelazny z okładziną wykonaną z poroża. Zabytek posiada długość niespełna 29 cm i składa się z trzech połączonych ze sobą części: dwóch okładzin i żelaznego, ząbkowanego sierpa z kółkiem wewnątrz. Pochewka jest bogato zdobiona ornamentem oczkowym i pasmami kresek poprzecznych. Zabytek datowany jest na przełom XI i XII w. Podobną metrykę posiada kubek rogowy, wysokości 6 cm i zbliżonej średnicy. Uwagę w tym przypadku zwraca ciekawa warstwa zdobnicza – ornament roślinny wykonany z wielką starannością i precyzją, spotykany przede wszystkim na terenach południowych, szczególnie w Czechach. Bardzo interesująco przedstawia się okładzina łęku siodła, wykonana z poroża jelenia (lub łosia), długości ok. 20 cm i szerokości 7,8 cm. Zabytek posiada kształt litery T, a w każdym z trzech ramion wydrążone są dwa otwory, dzięki którym przytwierdzano go do siodła. Eksponat zdobiony jest niezwykle starannym ornamentem plecionkowym.
Zabytki kamienne nie należą do licznych, jednak warto zwrócić uwagę na charakter użytkowania tego surowca w prezentowanej epoce. Z kamienia wykonywano wówczas żarna i rozcieracze, przęśliki (z łupku wołyńskiego; duży zbiór tych zabytków pochodzi z grodu wczesnopiastowskiego w Gnieźnie, stan. 16), oraz osełki (z filitu). Średniowieczny kamień wykorzystywany był również w budownictwie. Stąd obecność na stanowiskach archeologicznych ciosów kamiennych, czego przykładem może być fragment kamiennej obudowy domniemanego grobowca Mieszka I z Ostrowa Tumskiego w Poznaniu (X w.).
Zabytki z surowców organicznych takich jak drewno, skóra czy tkanina zachowują się na stanowiskach archeologicznych bardzo rzadko, toteż jakość takich eksponatów w porównaniu z przedmiotami z innego materiału jest stosunkowo niewielka. Wśród przedmiotów drewnianych wymienić należy przede wszystkim fragmenty łopat z Ujścia, stan. 1 w powiecie chodzieskim, łyżek oraz przepalonego pucharu toczonego z grodziska w Spławiu stan. 2 gm. Kołaczkowo. Ta kategoria zabytków wymaga częstej konserwacji i szczególnej dbałości o ich stan. Podobne zabiegi konieczne są także w przypadku przedmiotów metalowych wykonanych z żelaza, brązu, ołowiu czy miedzi. Najcenniejsze eksponaty żelazne to przede wszystkim liczne wczesnośredniowieczne militaria. Do niewątpliwych unikatów wśród zabytków metalowych należy szyszak stożkowaty. Odkryty został na grodzisku wczesnopiastowskim w Gieczu. Jego metryka sięga X/XI w. i jest jednym z najcenniejszych eksponatów w pracowni Dzwon składa się z 4 blach żelaznych, znitowanych i częściowo nachodzących na siebie. Połączenia wykorzystano w celach zdobniczych – szew jest ząbkowany, tworząc motyw dekoracyjny. Dolna krawędź pierwotnie ujęta była w obręcz żelazną, do której przymocowywano kołnierz. Na bocznych blachach umieszczono ozdobne rozetki – po jednej z każdej strony, natomiast nad czołem znajduje się element w kształcie diademu. Obie formy zdobienia umieszczono na podkładzie miedzianym. Dzwon hełmu pokryty został złoconą blachą miedzianą. Zachowana wysokość zabytku to 24 cm, zaś średnica ok. 20 cm. Wśród broni wczesnośredniowiecznej poczesne miejsce zajmują miecze. Często posiadają bogate zdobienia, tak jak w przypadku okazu z Morzewa, pow. Chodzież. Wspomniany miecz posiadał na jelcu ornament wykonany w technice inkrustacji złotem, srebrem i miedzią. Jego długość wynosi 75 cm, pochodzi z X w. i został wyłowiony z Noteci.
Osobną grupę zabytków stanowią w okresie wczesnego średniowiecza skarby ozdób z metali szlachetnych, pochodzące z X i XI w. Szczególną popularnością cieszyło się srebro. Ten kruszec wykorzystano np. w ozdobach z Gwiazdowa (gm. Kostrzyn), gdzie w 1859 roku odkryto skarb zawierający pleciony naszyjnik skręcony z kilku srebrnych drutów, z końcami skutymi w soczewkowate płytki, stanowiące bardzo misterne zapięcie. Obok naszyjnika skarb zawierał także zausznicę i liczne połamane fragmenty biżuterii. Złoto natomiast nie jest zbyt licznie reprezentowane wśród ozdób. Najciekawszym przykładem przedmiotu (złoto 18 karatowe), jest bransoleta ze Zbęch (gm. Krzywiń). Została wykonana z podwójnie splecionego drutu i jest otwarta. Niezwykła precyzja wykonania wszystkich, nawet fragmentarycznie zachowanych ozdób, potwierdza kunszt dawnych złotników. Wśród technik złotniczych stosowanych w okresie średniowiecza wymienić należy filigran, czyli tworzenie ornamentu z bardzo cienkiego drutu układanego dużymi płaszczyznami obok siebie, oraz granulację – ornament powstały w wyniku spojenia licznych, drobnych kulek.
Do najciekawszych zabytków brązowych należy niewątpliwie dwuszalkowa, ręczna waga składana z cmentarzyska datowanego na X- 1 poł. XI w. odkrytego w Sowinkach (stan. 23a), gm. Mosina. Znalezisko pochodzi z grobu, a pierwotnie zostało złożone w drewnianej szkatułce (wykonanej z brzozy). Wagi tego typu stosowane były we wczesnym średniowieczu przez kupców do odważania srebra, pieniądza kruszcowego i innych środków wymiany.
Wiele cennych eksponatów zgromadzonych w pracowni pochodzi z okresu późnego średniowiecza oraz czasów nowożytnych. Do najcenniejszych zabytków późnośredniowiecznych należą zgromadzone w pracowni militaria. Warto wymienić tu miecz żelazny z 2 poł. XIV- 1 ćw. XV w. pochodzący z Radzimia o zachowanej długości 80 cm. Na obu płazach zachowane są resztki znaków wykonanych metalem kolorowym. Inny okaz pochodzi z Opatówka. Jest to miecz datowany na 2 poł. XIV –XV w. posiada długość 118,5 cm oraz znak w kształcie rozwidlonego krzyża wykonany w technice inkrustacji. W 1968 roku wyłowiono z Warty pod Poznaniem miecz żelazny pochodzący z 2 poł. XIV – 1 ćw. XV w. Miecz posiada długość 133,5 cm a na trzpieniu, jednostronnie wysztancowany znak kowalski w kształcie czteroliścia.
